Transcendentalni privid i privid transcendentalizma

Autor: Tomislav Novaković

 

Čist razum i čist opažaj ne mogu biti ono prvostepeno čisto. Samo čista volja i jedna slobodna  vlastitost suštinskog praktičnog moralnog uma, može utemeljiti čist razum i čist opažaj saznajno-teorijskog pojavnog uma.

 

U transcendentalnoj dijalektici Kant u transcendentalnom prividu pokazuje da kada čist um transcendentalnim idejama izlazi izvan okvira iskustva, upada u antinomije. 

Međutim, najviši sud Kantove transcendentalne analitike: „Uslovi mogućnosti iskustva uopšte su u isto vreme i uslovi mogućnosti predmeta iskustva“^[1] zapravo pokazuje da njegov  „transcendentalni razum“ u okviru iskustva – počiva na starijem prividu transcendentalizma!

Ako su čiste forme razuma uslovljene  prvostepenim receptivitetom čula,  onda je  transcendentalizam  čist privid![2]

Kant je odrekao mogućnost saznanja apsolutne istine, koja bi sve različite, suprotne pojmove, sudove  sastavila u jednu najvišu ideju.

Čak ni izrazito promišljen pojedinac ne može imati jedno potpuno dosledno stanovište u pogledu svih antinomičnih pitanja–odgovora teorijskog uma, a kamoli svi ljudi.

Zbog odvojenosti i suštinske različitosti saznajnih moći i međusobne uslovljenosti forme i sadržine saznanja,  prazne forme i slepi sadržaji  se sastavljaju samo pojavno...

Međutim, u području praktičnog uma čista forma slobodne volje je istovremeno prvostepena noumenalna sadržina, jer moralnim delom potvrđuje na delu dobra sebe sobom, svedoči svoju suštinu po sebi, u sebi nezavisno od bilo koje, kakve spoljašnje, unutrašnje pojavne sadržine.  

Zato je Kant saznajno-teorijski pojavni um podredio praktično-moralnom, suštinskom umu...

Međutim, iako je prvostepeno čisto dato kroz čistu volju i praktično-moralno umeće, slobodno odlučivanje,  delovanje, Kant ne tvrdi da samo sintetička osnova samokritičke čiste, slobodne volje i jedne prvostepene vlastitosti može utemeljiti čiste opažaje čulnosti, čiste pojmove, sudove razuma, ili  čisto zaključivanje uma! 

To jest, ako je već teorijski um podredio praktičnom umu, onda je ono iz praktičnog uma prvostepeno čisto – čista volja i jedna ista vlastitost – trebala biti oslonac čistog razuma i čiste čulnosti, a ne da ono trećestepeno čisto – prvostepeni receptivitet čiste čulnosti – najvišim uslovima iskustva  uslovljava drugostepeno, prvostepeno čisto!

To jest, kao što je Kant pokušao da pokaže da bez čistog razuma, i čistih opažaja prostora, i vremena  nema ni čulnosti, ni opažanja, nikakvih konkretnih sadržaja, nego su oni slepi, te mora iza njih, pre njih, u osloncu njih stajati čist um (čisto, prazno zaključivanje) čist razum (čisto, prazno mišljenje, suđenje) i čista čulnost (čisto, prazno opažanje), tako se još pre može pokazati da bez čiste, slobodne volje i jedne  slobodne vlastitosti ne samo da nema odlučnosti (čiste) slobodne odluke ili delatnosti slobodnog (čistog) dela, nego ni čistih (opštih i nužnih) ideja uma, čistih (opštih i nužnih) pojmova, sudova razuma, ili čistih (opštih i nužnih) opažaja čula; ni logičnosti (zakona) logike, ni smislenost  misli, ni saznatljivosti saznanja, ni istinitosti istine!

Čista, slobodna volja, samokritično umeće praktično-moralnog uma, ne nosi samo jedinstvo  čistog uma, razuma, čula nego utemeljuje i njihovu prvenstvenu kritičnost.

Ako pre saznajno-logičkog šta je, koliko je, kakvo je i u kom odnosu je nema starijeg zašto uopšte jeste a ne nije (Platonove najviše ideje dobra, Aristotelovog svrhovitog uzroka ili iz Lajbnicovog principa dovoljnog razloga iz supstancijalne pojedinačnosti monade, ili nadsaznajne, nadopžajne čiste, slobodne volje i jedne prvostepene vlastitosti, ne samo da naša odlučnost odluke ili delatnost dela nema utemeljenje, nego ni razumnost razuma,  umnost uma,  logičnost logike (pojmovnost pojma, sudstvenost suda, zaključivost zaključka  smislenost misli, saznatljivost saznanja, istinitost istine), uopšte, bilo koja, kakva bivstvenost bivstvovanja ili postojanost postojanja!^[3]

I kao što jedino um može stajati u sintetičkoj osnovi razuma, tako samo čista volja i jedna ista vlastitost može stajati u sintetičkoj osnovi uma, najstarijom sintetičkom osnovom povezati svaki deo sa celinom i celinu sa svakim delom, pronaći pravi razlog za bilo koju konkretnu svrhu, ispunjenje.

Razum je, kao i svako čulo samo “aparat“, “instrument“ čiste volje i jedne ista vlastitosti (starijeg kritičkog, samokritičkog) praktičnog umeća, uma.

To kritičko, samokritičko umeće filozofskog, teološkog ili najvišeg umetničkog, naučno-tehničkog, pravnog, političkog umeća, odlučivanja, delovanja, od početka, sa svake strane, kraja podrazumeva čistu volju i jednu slobodnu vlastitost.

Ne samo da se čistoj volji podređuje čist razum i čista čulnost nego i svo pravo, politika ne samo društvena nego i prirodna nauka i tehnologija: dsvaki instrument, alatka, tehničko oruđe čoveka...

Čista volja u osloncu praktičnog umeća (nužno praktične) umnosti kao najstarija sintetička osnova slobodno poseduje, koristi sve svoje analitičke, sintetičke sposobnosti „alate“, „aparate“, „instrumente“ razuma, čula za delatnu čulnost (veštine), delatni razum (tehniku), ili za filozofsko, teološko, naučno, umetničko, pravno, političko umeće...

Čista volja i jedna večno ista slobodna vlastitost nije samo nužna za suštinske ideje Boga, slobode i besmrtnosti duše praktično-moralnog uma, nego je sine qua non  svakog mogućeg utemeljenja saznajno-teorijskog, čistog uma (razuma, čulnosti).

Kao što čula stoje u osloncu tela, razum u osloncu čula, um u osloncu razuma, čista, slobodna  volja stoji u osloncu  uma.

Više samokritična čista volja i večno ista vlastitosti (traži) podrazumeva imanentnom verom, poverenjem Boga, slobodu, i besmrtnost duše za svoje postojanje, nego što obrnuto, Bog, sloboda i besmrtnost duše zahteva teorijski, kritički razum, um i sve njegove dokaze za svoje postojanje!

Čista volja i jedna ista vlastitost nije samo nužna za imanentnu ljudskost, suštinsko postojanje, osvedočenje  čoveka, ljudskog roda, („a druga je ista kao i prva, ljubi bližnjeg kao samog sebe“), praosnovu  praktično-moralnog slobodnog odlučivanja, delovanja, nego i za suštinsko utemeljenje čistih opažaja čula,  čistih  pojmova, sudova razuma,  čistih ideja uma.

Imenentna vera, poverenje praktično-moralnog uma suštinski utemeljuje čistu čulnost, čist razum ili čisti um.

Zapravo, saznajno-teorijski um, za  bilo, koju,  kakvu doslednost pojavnog saznanja, već podrazumevaju suštinski praktično-moralni um, savršeno jedinstvo čiste misli, reči, odluke i dela, čistu volju i jednu prvostepenu vlastitost.

Kada se kaže umna volja, tu se čini da bi starije umno ispred  volje trebalo da određuje čistu, slobodnu volju, a zapravo se uopšte ne vidi da se tako i dalje ostaje saznajno-teorijskom pojavnom umu, koji nema sam u sebi utemeljenje.

U stvari, upravo obrnuto, ta kritičnost saznajno-pojavnog teorijskog čistog uma (razuma, čula)  jedino ima utemeljenje, određenje u starijoj samokritičnoj čistoj volji i jednoj slobodnoj vlastitosti! 

Samo supstancijalna (nadsaznajna, nadopažajna) čista volje i jedna večno ista vlastitost u savršenom jedinstvu čiste misli, reči, odluke i dela,  jeste ono postojano što ostaje, staje, stoji, suštinskim samopostojanjem ima svrhu  u sebi, po sebi, umeće, umnost po sebi, u sebi.

Zapravo, Kantove antinomije čistog uma u kojima su podjednako mogući suprotni sudovi, kao i sam transcendentalni, kritički um, ne pripadaju umu, nego razumu!

Kant u transcendentalnoj dijalektici samo nazire da se neprotiuvurečnost ne može uspostaviti samo logički u formi čistog pojma, suda, jer je bilo koje, kakvo jedinstvo potpuno ravnodušno prema logičkoj afirmaciji, negaciji, ili bilo koja, kakva logička afirmacija, negacija prema bilo kojem, kakvom formalnom jedinstvu.

Taj čist um, bez ikakvog sadržaja koji se bavi samim sobom, je zapravo čist razum.

Um se suštinski tek se temelji u supstancijalnom jedinstvu forme–sadržine čiste volje i jedne iste vlastitosti u praktičnom logici, praktičnoj sferi.

Samo samokritični praktično-moralni um iznad čistog razuma i čiste čulnosti, ili njihovog jedinstva, transcendentalne uobrazilje, može čistom voljom uskladiti sve različite, suprotne pojmove sudove razuma i raznovrsne opažaje čula, ne samo pronaći neprotivurečno jedinstvo našeg saznanja, iskustva, nego i najviše jedinstvo svih  različitih, suprotnih rasuđivanja o vrednostima, sudovima ukusa, utemeljiti kritičko i samokritičko usmerenje svih naših potreba, želja, odlučivanja, delovanja.

Iznad analitičkog razuma ili svih posebnih tehničkih sposobnosti moći, “aparata,“ “alatki“ u službi pojačanih čula, ili potreba, želja tela,  umećem slobodnog uma stoji kritički i samokritički oslonac čiste volje za sveobuhvatno jedinstvo slobodnog  mišljenja, odlučivanja, delovanja.

To je ono suštinsko ljudsko, što sastavlja, spaja, usklađuje sve različite suprotne pojmove, sudove razuma, vrednosne sudove ukusa ili sve raznovrsne opažaje čula.  

Arhitektonika uma nad razumom ne ide iz prazne forme teorijskog uma, nego iz prasintetičkog jedinstva čiste volje i jedne prvostepene vlastitosti – najstarijeg praktičnog umeća.

Sintetički oslonac prvostepenog umeti, stoji, svakako, nad analitičkom osnovom praznog razuma, drugostepenim razumeti.

Tek kada se razumu doda svrha svakog pojedinačnog, posebnog dela prema celini i sveobuhvatne celine prema svakom pojedinačnom, posebnom delu, tada se iz najvišeg dobra može uobličavati svako konkretno odlučivanje, delovanje.

Iako na prvi pogled izgleda da Fihteov filozofsko-naučni um svešću o samoj svesti, znanjem o samom znanju, nije kao kod Kanta, čistim (praznim) formama sveobuhvatnog zaključivanja samo najviši regulativni princip saznanja, nego je delatno apsolutno Ja–mišljenje–saznanje nužno konstitutivno, to najviše praktično (jedino moguće umno), nije, naspram praznog spontaniteta analitičkog razuma, receptiviteta čula, ili njihovog pojavnog jedinstva, utemeljeno na prvostepenoj delatnosti čiste volje, nego je ta praktična delatnost uma i dalje prvenstveno posmatra saznajno-logički.

Međutim, ni Aristotelov kontemplativni um nije samo najviše umno posmatranje, jer je taj natčulni dodir sve-jednog, jednog-svega sa samim Bogom u kratkim trenutcima mišljenja o samom mišljenju, istinom o najvišem dobru, savršenom svrhom–delom Božijeg večnog života, bića upravo nepokretni pokretač najviše duhovne delatnosti umne duše.

Jedino je Božiji duh savršenom svrhom–delom suštinski praktičan u Bogu i u čoveku.

U Platonovom Timaju najviši umnost je u službi stvaranja (stvaranje je najviše delo uma).

A u Državi izričito naglašava da se tek dijalektikom čistih pojmova uma nazire nadlogička, nadsaznajna najviša ideja dobra, i sa njom večni svet ideja, savršeno na delu dobra, idealno, najbolje.

Ta slobodno umeće čiste volje traži, nalazi najviše jedinstvo čiste misli, reči, odluke i dela.

Za razliku od praznog spontaniteta analitičkog razuma koji samo razume, drži, sadrži sadržaje pojavnog iskustva, najstarija sintetička osnova čiste volje praktično-moralnim delom dobra suštinski konstituiše duhovno iskustvo, čoveka, ljudskog roda, s l o b o d n o stvara, ume.

Praktični um nije neki drugi um naspram teorijskog uma, nego  je ta praktična mudrosti na delu najvišeg dobra prvostepena umnost, um!

Da to suštinsko umeće čiste volje tvori umnost, nosi, prenosi samu (svu) umnost, najviše shvatanje, odlučivanje, delovanje koje sjedinjuje sve razlike, suprotnosti, hvata, hvata, obuhvata sve forme i sve sadržaje.

Kantova teorijska filozofija utemeljuje transcendentalno-kritičke osnove saznajno-pojavnog uma.

U transcendentalnoj čulnosti (estetici) pronalazi apriorne opažaje prostora i vremena kao čiste forme spoljašnjeg, unutrašnjeg čula.

U transcendentalnoj logici (analitici), praosnovno sintetičko jedinstvo samosvesti Ja mislim, kao čistu formu razuma,  sa svim  apriornim vrstama suđenja – kategorijama.

U transcendentalnom umu, dijalektici sveobuhvatne forme  zaključivanja – transcendentalne ideje.

Međutim ni praosnovno  Ja mislim, ni apriorna forme čistog razuma, kategorije, ni apriorne forme čiste čulnosti nisu moguće bez sintetički najstarije čiste volje i jedne iste vlastitosti.

I da bez samokritičnog praktično-moralnog, noumenalnog uma, ne samo da čista (slobodna) odluka ili čista (moralna) delatnost dela nema utemeljenje, nego ni čisti opažaji  čulnosti, čisti pojmovi, sudovi razuma, čiste ideje uma; ni logičnost  logike, ili saznatljivost saznanja, ni istinitost istine.

Kada Kant kaže da je praktično moralni um podređen praktičnom-moralnom umu, to zapravo znači da je razum, um, čulnost podređen čistoj volji. U teorijskom umu, razum, um su podređeni uslovima čulnosti.

Njegova nedoslednost da utemelji čistu čulnost, razum, um u čistoj volji je rezultirala je naspram saznajno-pojavnog teorijskog uma morao utemeljiti suštinski, praktično-moralni um.

Kant pokušava da čistu volju izvede iz praktičnog uma, a zapravo i praktični um i najstariju kritičku praosnovu čistog: opažaja, razuma, teorijskog uma jedino može izvesti iz samokritične čiste volje, samo može utemeljiti u čistoj volji!^[4]

 

 

---

^[1]Imanuel Kant, Kritika čistog uma, BIGZ, 1976, str. 137.

[2] Pogledati na sajtu: www. filozof.rs  rad:  Tomislav Novaković, Transcendentalna čulnost ne potire samo razliku između razuma i čulnosti nego i samu suštinu čulnosti

[3] „A znanje samo po sebi ne postoji.“ (Aristotel, Metafizika,Kultura, Beograd, 1971, 994 b).

[4] „Čisti um je sam za sebe praktički i daje (čoveku) sveopšti zakon koji nazivamo moralnim zakonom.“ (Imanuel Kant,  Kritika praktičnog uma, BIGZ, 1979. str. 54.).