Transcendentalna čulnost ne potire samo razliku između razuma i čula nego i samu suštinu čulnosti

Autor: Tomislav Novaković

 

Iako se Kant trudi da naspram moći posrednog predstavljanja razuma, pojma dokaže drugu, suštinski različitu od njega i nesvodivu na njega, moć čulnosti, neposrednog opažanja, sa transcendentalnom čulnošću on upravo tu suštinsku razliku potire. Ako čulnost ne traži sadržaj, nije slepa sadržina, nego sa svojim transcendentalnim opažajima ima  neposredne “oči“ za prvenstveno spoljašnje, unutrašnje, ona  više i nije čulnost!

 

U početnim definicijama čiste forme, prazni pojmovi razuma, stoje nasuprot slepe sadržine opažanja, međutim u “trancendentalnoj“ čulnosti opšti i nužni opažaji prostora i vremena, izjednačeni sa samim opštim i nužnim načinima  spoljašnjeg, unutrašnjeg apriornog opažanja, stoje pre (naspram) svake sadržine! Transcendentalna čulnost ne samo da više nema (kao u početnoj definiciji, određenju) slučajnu, slepu sadržinu, nego nema uopšte nikakvu sadržinu! Sadržaji takvog apriornog opažanja, samoopažanja su upravo same opšte i nužne forme spoljašnjeg, unutrašnjeg čula – prostor i vreme. To jest, čisti (opšti i nužni) transcendentalni opažaji su, po Kantu, shvatljivi samo kao opšti i nužni načini spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja! Umesto da prazna forma razuma posrednim mišljenjem, suđenjem opšteg i nužnog pojma sintetiše, spaja pojedinačne, slučajne sadržaje, uobličuje u konkretne pojmove, sudove znanja slepe opažaje čula, Kant u opštim i nužnim spoljašnjim, unutrašnjim čulima–opažajima prostora i vremena utemeljuje opštost i nužnost razuma, opšte i nužne pojmove, sudove mišljenja!

 U stvari, to je pravi razlog zašto kod Kanta nema jedne dedukcije kategorija iz čistog pojma i što je na kraju sve obrnuto od onoga kako se obećava transcendentalnim okretom! Na početku su opšti i nužni pojmovi razuma (uopšte forme) prazni, a pojedinačni i slučajni opažaji čula slepi, dok se apriornom čulnošću kasnije potpuno suprotno, čisto, prazno, opšte i nužno pripisuju transcendentalnoj čulnosti, opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja! To jest, I kako su opšte i nužne forme razuma, mišljenja, suđenja, pojma posredne, opšti i nužni neposredi opažaji prostora i vremena, imaju mnogo jaču sintetičku osnovu opštosti i nužnosti od opšteg i nužnog diskurzivnog mišljenja, posrednog pojma! Apriorna čulnost ne traži nikakav empirički sadržaj, jer je sadržina opšteg i nužnog opažaja, samoopažaja izjednačena sa samim opštim i nužnim formama–apriornog opažanja, samoopažanja, dok opšte i nužne forme razuma, mišljenja, posrednog pojma, suda svakako traže, zahtevaju dodatan sadržaj!

Svakako da razlika između posrednog pojma i neposrednog opažaja nije dovoljna za razlikovanje čistog razuma od čiste čulnosti. Neposredni opažaji, svakako, nisu po sebi, aktivitet, nego receptivitet u potpunosti zavisan od afekcija predmeta na naša čula. Tačnije, transcendentalna čulnost, aprirno opažanje je “okrugli kvadrat“, “četvrtast krug“, “drveno gvožđe“, nešto skroz protivurečno.

 Neposredno opažanje, samoopažanje ne može se nikako odvojiti od slučajnog, slepog sadržaja, početnog receptiviteta i afekcije predmeta na naša čula i kao opšta i nužna “transcendentalna“ sadržina, izjednačena sa samim opštim i nužnim formama spoljašnje, unutrašnje čulnosti,  postaviti ispred opšte i nužne forme razuma, pojma. Pogotovu ne može stajati ispred jedine suštinske neposrednosti (središta unutra starijeg od svakog čulnog opažanja) praosnovnog identiteta samosvesti, tačnije, najstarije sintetičke  forme–sadržine nadsaznajne, nadopažajne čiste volje  i jedne samoočigledne vlastitosti!

Bez utemeljenja same  opštosti i nužnosti  pre svakog, pa i aprirnog opažanja,  apriorno opšte i nužno opažanje nema  oslonac.  Sa jedne strane, Kant, opšte i nužno spoljašnje, unutrašnje opažanje temelji u opštim i nužnim sudovima geometrije, a sa druge strane, opšte i nužne sudove geometrije u opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja, što je, očigledno,  sirculus vitiosus! Transcendentalna praosnova sintetičkog Ja mislim nije dovoljno za utemeljenje čiste subjektivnosti. Bez čiste volje i jedne slobodne vlastitosti nikakva saznajno-logička opšta i nužna objektivnost pojavnog uma, razuma, čula nema utemeljenje.

 

Kada Kant tvrdi da kategorije nisu same po sebi ograničene, nego samo u konkretnoj primeni na predmete iskustva, to na prvi pogled izgleda da su opštost i nužnost utemeljeni već u opštoj logici, međutim, tek se dubljim razmatranjem najvišeg uslova transcendentalne logike, filozofije razotkriva da čak ni sama opšta i nužna logika, logičnost, kao ni opšte i nužne  forme razuma, kategorije nemaju utemeljenje po sebi, nego tek posredno u opštim i nužnim sudovima geometrije, aritmetike, a oni sami dalje u opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja!

Naime, sa jedne strane je sintetička osnova opštih i nužnih sudova aritmetike, geometrije utemeljena u opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja, a sa druge strane se za sintetičku opštost i nužnost “apriornog“ spoljašnjeg i unutrašnjeg opažanja zna samo iz opštih i nužnih sudova geometrije i aritmetike! To jest, opšte i nužno spoljašnje, unutrašnje opažanje se utemeljuje u opštim i nužnim sudovima geometrije, a opšti i nužni sudovi geometrije u opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja! Iako Kant, kao i Platon, prihvata tu samoočiglednu opštost i nužnost sudova matematike, umesto da tom samoočiglednom  matematikom dokaže ne samo objektivnost našeg saznanja, i naših saznajnih moći, on sasvim obrnuto, iz transcendentalnog jedinstva opšteg i nužnog načina mišljenja, opažanja  (čiju nesumnjivu opštost i nužnost jedino može   dokazati opštim i nužnim sudovima matematike), utemeljuje te nesumnjive opšte i nužne sudove matematike!

U svakoj nauci traži se od pojedinačnih opažaja, ili opštih i nužnih matematičkih pojmova, sudova naučnom teorijom na kraju jedna  celovita ideja. Ipak, po Platonu, nikako nije moguće da se od pojedinačnih opažaja ili na osnovu njih posebnih, opštih pojmova, sudova dođe (induktivno) do jedne celovite, sveobuhvatne ideje sve (same) nauke, nego je čak i čulno iskustvo pojedinačnih, slučajnih opažaje, a kamoli sve posebno, opšte i nužno saznanje pojmova, sudova razuma, ideja uma, moguće samo metafizičkim iskustvom umne duše, prepoznavanjem večnih ideja pomoću nadsaznajne, nadsuštastvene najviše  ideje dobra.^[1]

Kada se kaže da je jedan sud znanja proverljiv po Kantu u granicama mogućeg iskustva, tu se obično misli da se nešto što se ne može proveriti sada može proveriti kasnije, ili ako ne u jednom prostoru, mestu, na nekom drugom prostoru, mestu, u okviru bilo kojeg, kakvog prostora (mesta) ili prošlog, sadašnjeg budućeg vremena. Međutim,  pri tome se zaboravlja da su za Kanta prostor i vreme samo apriorni spoljašnji,  unutrašnji opažaj, i da samim tim kriterijum nekog tamo (“objektivnog“) spoljašnjeg prostora i nekog tamo budućeg (“objektivnog“) spoljašnjeg vremena, uopšte, čoveka u prostoru i vremenu, nema nikakve veze sa Kantovim unutrašnjim, subjektivnim prostorom i vremenom, kao  čulima–opažajima u čoveku!

Iz svega dosada navedenog je očigledno da sa apriornim spoljašnjim, unutrašnjim čulima, čistim opažajima “subjektivnog“ prostora i vremena, Kant ne podvodi nekadašnji spoljašnji (fiktivan objektivni) prostor i spoljašnje (fiktivno objektivno) vreme pod  sintetički najstariju (čistu) subjektivnost, unutrašnjost, nego zapravo potpuno obrnuto, sa fiktivnim transcendentalnim  čulima– opažajima prostora i vremena, prazne forme saznajno-logičkog čistog Ja (mislim) podvodi pod spoljašnji (fiktivno objektivni) prostor i spoljašnje (fiktivno objektivno) vreme, za koje je već na početku Kritike čistog uma dokazivao da nisu mogući po sebi!

Svakako, suština čiste subjektivnosti pre svake objekitvnosti ne bi trebala da bude u tome da se na štetu sintetički starije  subjektivnosti, a u korist opštih i nužnih sintetičkih sudova matematike, prirodne nauke utemelji saznajno-pojavna objektivnost, nego da se upravo pokaže da bez nadopažajne, nadsaznajne (predopažajne, predsaznjne) čiste volje i jedne Ja=Ja samočigledne slobodne vlastitosti, saznajno-logička opštost i nužnost sintetičkih sudova a priori matematike, nauke i sva pojavna objektivnost, nema utemeljenje! Ne samo da transcendentalno Ja mislim (sudim, sintetišem, spajam...) u korist opšte i nužne matematike,  nauke  nije dovoljno za subjektivnost, nego bez čiste, slobodne volje i jedne neponovljive Ja=Ja samoočigledne vlastitosti ni saznajno logička opšta i nužna objektivnost pojavnog uma, razuma, čula nema utemeljenje! Umesto da tek slobodna i neponovljiva subjektivnost, nadopažajna, nadsaznajna (predopažajna, predsaznajna) čista volja i jedna samoočigledna Ja=Ja vlastitost sintetički utemelji saznajno-pojavnu opštu i nužnu objektivnost, kod Kanta opšte i nužne čulne forme–čisti opažaji spoljašnjeg, unutrašnjeg (unapred nemogući po sebi) –utemeljuju, uslovljavaju prvo opštu i nužne forme razuma, pa zatim i opšte i nužne sudove matematike, nauke, svu opštu i nužnu saznajno-pojavnu subjektivnost–objektivnost!

 

Iako samo nadopažajna, nadsaznajna čista volja i jedna samoočigledna vlastitost može sintetički utemeljiti ne samo saznajno-logičku pojavnu opštost i nužnosti, nego i bilo koje, kakve opšte i nužne forme mišljenja, suđenja ili opšteg i nužnog načina spoljašnjeg i unutrašnjeg opažanja, Kant sa protivurečnom postavkom transcendentalne čulnosti i transcendentalnog ja, sasvim obrnuto, nadopažajnu, nadsaznajnu čistu, slobodnu volju, i jednu samoočiglednu vlastitost, prvo svodi na opšte i nužne razumsko, čulne prazne forme, pa zatim prvostepenim receptivitetom transcendentalne čulnosti, opažanja, na drugostepenu opštu i nužnu (nemoguću po sebi) saznajno-logičku pojavnu objektivnost, spoljašnjost!

 

Kant  prvostepeni identitet Ja=Ja, svest o sebi, samosvest, utemeljuje na drugostepenom Ja mislim, sudim (zavisnom, svakako i od onoga ko misli, sudi, i od onoga o čemu misli, sudi, ili slepih sadržaja čulnosti)! Međutim, nije praosnovno sintetičko jedinstvo samosvesti i samoočigledna Ja=Ja ista vlastitost utemeljena u onome Ja mislim, sudim nego Ja mislim, sudim u  starijoj samosvesti; u stvari,  jedinoj čistoj formi–sadržini koja ima izvesnost u sebi bez ikakvih sadržaja čulnosti: jednoj Ja=Ja samoočiglednoj vlastitosti.

U svakom slučaju, ako se u praosnovnom Ja mislim, ono mislim može zameniti sa sudim, dajem pravila, određujem, sintetišem, spajam.., očigledno da se ne utemeljuje stariji identično Ja=Ja, u svojim zamenljivim pododređenjima, pa čak ni u onome prvenstvenom mislim,  kao praosnovnoj sintezi, apriornoj vezi, spoju po svim raznovrsnim kategorijamama za sve moguće pojmove, sudove znanje, nego su sva ta zamenljiva pododređenja utemeljena u nezamenljivom Ja. To jest,  svako da–je, jeste ili ne–nije, a iz njih i opštost i nužnost bilo kojeg pojma, suda, zaključka  razuma, uma ili, svejedno, fiktivne opšte i nužne apriorne čulnosti, pa, svakako, i prvenstveno Ja mislim, sudim, praosnovni spontanitet samosvesti, traži, pretpostavlja stariju čistu volju i Ja=Ja, jednu samoočiglednu vlastitost.

Zbog toga, svakako, ne čudi što Kant opštu i nužnu logiku, opšte i nužne kategorije razuma, posrednog mišljenja, suđenja, pojma ne utemeljuje u transcendentaolnoj subjektivnosti, praosnovnom (Ja=Ja) identitetu samosvesti, ili prasintetičkom Ja mislim, sudim, niti u čistoj volji i jednoj istoj vlastitosti, kao supstancijalnoj formi–sadržini, podjednako pre svakog pojedinačnog, slučajnog opažanja ili opšteg i nužnog pojma, niti daje  metafizičku dedukciju kategorija, nego u transcendentalnim (opštim i nužnim) čulima–apriornim opažajima prostora i vremena utemeljuje transcendentalnu logiku i daje transcendentalnu dedukciju kategorija!

 

 

---

[1] „Platon prihvata da postoje i matematičke stvari, koje su prelazne stvarnosti, različite, s jedne strane, od čulnih stvari što su večite i nepokretne i s, druge strane, od ideja po tome što su one mnoštvo sličnih primeraka, dok je ideja sama po sebi jedna, pojedinačna i zasebna stvarnost.  (Aristotel, Metafizika, Kultura, Beograd, 1971, 987 b) Opet, bez obzira na tu  mogućnost dokazivanja nesumnjivog znanja iz opštih i nužnih sudova matematike, Platon je  odricao jednu celovitu ideju matematike. Ne postoji neka sveobuhvatna ideja matematike nad svim slučajnim čulnim opažajima ili opštim i nužnim matematičkih oblicima, pojmovima, sudovima razuma, nego su svi oni mogući, shvatljivi tek iz natčulne, nadmatematičke dijalektike večnih ideja uma. na kraju, ne samo da svaka logika,  matematika, nauka  postoji tek po najvišoj ideji dobra, nego i sve ostale ideje. Doduše, pred kraj života, Platon sve više naginje pitagorejcima, koji su verovali „da su brojevi elementi svih bića, i „da je čitavo nebo harmonija i broj.“ (Videti: isto, 986 a) te iznad matematičkih brojeva uvodi posebne idealne brojeve, kao prelaz ka samim idejama, koji su, za razliku od matematičkih, supstancijalne pojedinačnosti i zato nesabirljivi. (Isto, 1083 a). Aristotel, svakako, kritikuje teoriju idealnih, nesabirljivih brojeva i navodi mnoge nelogičnosti koje odatle slede.