Spinozina geometrijska metoda i Kantov transcendentalizam
Autor: Tomislav Novaković
Spinoza svojom geometrijskom metodom u apsolutnoj subjektivnosti sa svih strana beskonačnog Boga utemeljuje svu objektivnost, a pre svega nesvodive atribute mišljenja i prostornosti, a Kant transcendentalnim metodom, u našoj, čistoj subjektivnosti svu pojavnu objektivnost, a prvenstveno dve nesvodive saznajne moći mišljenja i opažanja
Kantovo rešenje, da dve različite forme saznanja, mišljenja i spoljašnjeg opažaja prostora, postavi u najstariju sintetičku osnovu jedne čiste subjektivnosti (kojoj pripadaju obe, sve forme) umesto nekada dve nespojive, potpuno različite Dekartove supstancije mišljenja i prostornosti) nalik je sa Spinozinom rešenju, gde se mišljenje i prostiranje (samo nesvodivi atributi jedne supstancije) sastavljaju u sintetičkoj osnovi jedne apsolutne subjektivnosti, Bogu.
Kant opštu i nužnu logiku, nauku, svako opšte i nužno saznanje, mišljenje utemeljuje transcendentalnom subjektivnošću, praosnovom samosvesti i opštem i nužnom načinu spoljašnjeg, unutrašnjeg opažanja, a Spinoza opštost i nužnost logike, nauke, sve saznanja, mišljenja i sve moguće stvarno, nužno postojanje, zakone prirode, utemeljuje apsolutnom subjektivnošću, Bogom, i njegovim opštim i nužnim atributima mišljenja i prostiranja. Kod Kanta jedan transcendentalni subjekt praosnovnom sintezom samosvesti u činu pojavnog saznanja, iskustva sastavlja dve nesvodive, suštinski različite saznajne moći mišljenja i opažanja, kod Spinoze jedna apsolutna subjektivnost (Bog), ili sa svih strana beskonačna supstancija, sastavlja dva nesvodiva, suštinska različite atributa mišljenja i prostiranja, stoji u osnovi svakog mogućeg, stvarnog, nužnog saznanja, mišljenja, svake moguće, stvarne nužne ekstenzivnosti, sveg mogućeg, stvarnog, nužnog postojanja, suštinske objektivnosti (atributivnosti).
To jest, Kantovo shvatanje mišljenja samo kao saznajne moći jedne transcendentalne subjektivnosti a prostora i vremena samo kao spoljašnje i unutrašnjih čulnih moći iste te subjektivnosti, nalik je Spinozinom shvatanju mišljenja i prostornosti kao atributa jedne sa svih strana beskonačne supstancije, Božije apsolutne subjektivnosti.
Zapravo, ispravnije bi bilo reći obrnuto: kao što kod Spinozin Bog, apsolutna subjektivnost, jedna sa svih strana beskonačna supstancija sastavlja nesvodivo mišljenja i prostiranje (uopšte sve moguće različite atribute, moduse), svu opštu i nužnu saznajno-logičku-ontološku objektivnost, tako kod Kanta jedna transcendentalna subjektivnost, sintetička praosnova svesti o sebi u samosvesti sastavlja u činu saznanja, iskustva sve saznajne forme i sve saznajne sadržaje, svu moguću pojavnu objektivnost. Po Spinozi svi beskonačni atributi, sva (moguća, stvarna, nužna objektivnost, prirode) pripadaju jednoj sa svih strana beskonačnoj supstancije, jednom jedinom sa svih strana beskonačnom Bogu, subjektivnosti. Kod Kanta sve saznajne forme, sva saznajno-logička (svakako pojavna) objektivnost, pripada najstarijoj sintetičkoj osnovi transcendentalne subjektivnosti.
Kako je po Spinozi „red i veza ideja isti kao red i veza stvari,“[1] kod njega je prisutan panlogizam. I taj panlogizam svih mogućih različitih večnih suština, atributa u jednoj, pod jednom supstancijom se nastavlja i kod Kanta; kategorije unapred određuju prirodu. Ne samo da sve moguće logičke kategorije stoje pod jednom subjektivnošću, nego pod tim čistim formama mišljenja, opažaja, čistom subjektivnošću, stoji sva (moguća, stvarna, nužna) pojavna objektivnost.
Ipak, za razliku od Spinozine beskonačne Božije subjektivnosti u kojoj je beskonačna forma jedno sa beskonačnom sadržinom, izjednačava mogućnost–stvarnost–nužnost, Kant u našoj čistoj subjektivnosti pre svake objektivnosti, razlikuje beskonačnu formu mišljenja, jer prazne kategorije nisu ograničene po svojoj logičkoj mogućnosti, nego tek u konkretnoj primeni na slepe sadržaje opažanja, gde su uslovljeno apriornim formama–opažajima spoljašnje unutrašnje čulnosti. A svakako da je i spoj te dve suštinski različite saznajne forme – prazne beskonačne forme mišljenja i slepog sadržaja konačnog opažanja u našem konkretnom iskustvu, za Kanta, takođe ograničen. Saznanje postoji samo u konačnim modusima – pojavi.
Kantova “geometrijska“ metoda je sintetičko jedinstvo čistog razuma i čistog opažaja u granicama iskustva, a Spinozina geometrijska metoda, je u jednom sa svih strana beskonačnom Bogu–prirodi jedinstvo beskonačnog mišljenja i beskonačne prostornosti.
Spinozina intelektualna intuicija po geometrijskoj metodi znači da se sve saznanje razuma, svi njegovi principi, pre svega najopštija načela metafizičkog saznanja, definicije, aksiome, stavovi, zasnivaju na beskonačnom mišljenju–prostiranju najnužnijem postojanju Boga, jedne sa svih strana beskonačne supstancije. Da je sve pojedinačno, posebno, opšte što se opaža, saznaje utemeljeno u apsolutnom sve-jednom–jednom svemu, svedelatnoj, svepostojećoj supstanciji – Bogu. Spinoza suštinsko, metafizičko sintetičko saznanje, koji sve moduse objedinjuje u jednom atributu a sve atribute u jednoj supstanciji, utemeljuje u Božijem samodelovanju, samoshvatanju, samopostojanju. I na tome zasniva najviša metafizičko-praktična načela razuma–prirode i Božije – prirodne etike.
Po Euklidovoj geometrijskoj metodi: na definicijama, aksiomama, dokazuje u svojoj Etici da je „red i veza ideja isti kao i red i veza stvari“, da intuitivna ljubav ka Bogu dostiže u beskonačnom atributu jedinstvo svih konačnih modusa a u beskonačnoj supstanciji jedinstvo svih beskonačnih atributa.
Kada sa aksiomama, postulatima pokušava da dokaže da opšti nužni sudovi počivaju na transcendentalnom jedinstvu čistog pojma–opažaja, Kantova Kritika čistog uma sledi Euklidovu geometrijsku metodu, a kada razdvaja transcendentalnu analitiku i dijalektiku, onda prati Aristotel Organon.
[1] Baruh D. Espinoza, Etika, Geca Kon, Beograd, 1934, str. 119. knjiga II postavka VII
O Novaković Tomislavu
Tomislav Novaković je diplomirao filozofiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Živi i stvara u Čačku kao samostalni filozof.
Filozofija dana
Prirodna nauka koristi logiku kada opštim i nužnim zakonima objašnjava red, poredak sveta, a bilo kakav kosmički um, logos, za celovito jedinstvo materije–energije, po definiciji „objektivne“ nauke, isključuje već na početku!
Bez obzira što ne prihvata nikakav prauzrok izvan same prirode, da bi nauka uopšte bila nauka, ona neki neki jedinstveni logos mikro-makro sveta mora predočiti.
Ne radi se samo o tome da se našem objašnjavanju sveta ima pravo prigovoriti da je "antropocentrično", nego da li se bez neke (bilo kakve) jedinstvene logike za svu materiju–energiju–prostor–vreme–brzinu, sve oblike makro, mikro sveta, uopšte nešto suštinski objašnjava!
Ako čovek (bilo koji živi stvor) ima (neku) „glavu“, zašto je ne bi imala i sva mikro-makrokosmička priroda u svakom svom delu, kao stvarajuće znanje po kome svaka stvar ili biće jeste to što jeste.
Tomislav Novaković