Prudonov anarhizam

Autor: Tomislav Novaković

Anarhizam se može shvatiti kao ekstremni oblik liberalizma ^[1] koji na neprikosnovenoj slobodi pojedinca utemeljuje slobodu zajednice.

Anarhija –naspram političke hijerarhije države i njenih institucija traži pravedni socijalni poredak slobodnih komuna. Arh, arhi je prvi glavni, vrhovni, a anarhi naspram arhi, znači da u spontanom poretku anarhije niko nije po vertikali, piramidi vlasti nadređen drugima vrhovni, glavni, prvi, početni nad, iznad drugih, nego su u horiziontali pravde svi jednaki.

Ne radi se samo o tome da vertikala, piramida vlasti tražie neravnopravni odnos čoveka i čoveka, time što je neko iznad (ispod) nekog, nego što taj neprirodna hijerarhija onemogućava suštinsku vladavinu moralnih principa između čoveka i čoveka u socijalnom poretku pravde, koja u direktnoj horizontali uravnotežuju sve razlike po prirodi stvari^[2].

Naspram izrazitog autoriteta jednog pojedinca ili grupe  iznad drugih, sloboda i jednakost spiontanog porettka anarhije isključuju svako nasilje, ugnjetavanje, neprirodnu vlast čoveka nad čovekom. Sve razlike se usaglašavaju ravnopravni ugovorom, dogovorom licem k licu, kao što se u spojenim sudovima u vodoravnoj liniji izjednačuje nivo tečnosti.

Slično kao što kod Kanta opšti i nužni zakoni saznanja pojavnog razuma, teorijskog uma, čula stoje ispod prvostepene slobode suštinskog praktično-moralnog uma, tako kod Prudona svaki politički poredak državne vlasti jednog čoveka iznad drugog i svi njeni zakoni, stoje ispod socijalnog poretka jednakosti i slobode.

Ili, prvostepeni socijalni poredak, vladavina moralnih principa unutar samih pojedinaca zasnovan na slobodi i jednakosti, stoji iznad političkog poretka državne prinude,  nejednakosti.^[3]  

Tako su države su, po prudonu, veštačke tvorevine koje ne čuvaju slobodu i dostojanstvo ljudi, niti učvršćuje pravedan poredak, nego upravo povećavaju suprotnosti, a među narodima izazivaju ratove i propasti. Institucije vlasti (sudstva, vojske, policije, crkve) ne štite socijalni poredak pravde, slobode i jednakosti nego čak povećavaju nepravde, neslobode i nejednakosti. Njihov autoritet se nasuprot tome koristi da se siromašan pokori bogatom, radnik parazitu, običan čovek svešteniku.

Politički poredak utemeljen na izborima nije  nikakvo rešenje, kao ni pisani zakoni koje donosi izabrana vlast. Nije suština zameniti ljude na  vlasti, nego nepravedne političke i ekonomske odnose koji počivaju na socijalnoj nejednakosti, ugnjetavanju. Zato se Prudon zalaže za totalnu decentralizaciju (anarhiju), koja treba da oduzme spoljašnji autoritet države (sudstva, vojske, policije, crkve...) i tako vrati slobodu čoveku. Samo ukidanje političkog poretka države i hijerarhije njenih institucija vraća socijalni poredak pravde i suštinsku vladavinu moralnih principa unutar samih pojedinaca po prirodi stvari.

Suština pravde je  da čovek bude vlasnik svog rada, i proizvoda rada. Radnici ne treba da rade za proizvođača koji ih plaća i zadržava njihov proizvod, nego jedan za drugog, deleći zajednički proizvod. Ekonomsko, industrijsko organizovanje radi vlastitih interesa je nešto prirodno, a političko organizovanje neprirodno. Jedino se u zajednici slobodnih komuna u spontanom socijalnom poretku ljudi ponašaju moralno i odgovorno, razvijaju uzajamnu jednakost i solidarnost koja saglašava interes pojedinca i zajednice Socijalni poredak počiva na saradnji i solidarnosti ljudi, koji su neposrednoj horizontali sa svojim različitim zanimanjima direktno upućeni jedni na druge da u prirodnom ekonomskom poretku po ravnopravnom dogovoru, ugovoru slobodno razmenjuju robe i usluge. Neposredna demokratija u komuni zahteva organsku povezanost, koja se ostvaruje usaglašavanjem različitih struka po osnovu zajedničkih interesa, a ne po prisili države i njenih institucije. Taj socijalni poredak pravde počiva na mutualizmu – ekonomskoj  simbiozi različitih struka, pravednoj razmeni proizvoda i usluga iste vrednosti za jednak rad. Umesto nekadašnjih klasa on predlaže industrijska udruženja zasnovana na ekonomskom interesu sličnim grupa zanimanja.Samo tako saradnja i dogovor stoje iznad sukoba i prisile, razum i znanje služe slobodnoj volji pojedinca i njegovom moralnom dostojanstvu. I mada se na početku zalagao za potpuno ukidanje privatne svojine, Prudon kasnije razlikuje posed od svojine. Dok je svojina aristokratska, feudalna i despotska, posed je demokratski, republikanski i egalitaran.

Po Prudonu, ljudi treba da neposredno da organizuju  svoj život u slobodnim komunama u kojima se jedino uravnotežuju razlike među ljudima; a komune dalje federacijom organizuju u provincije, a provincije konfederacijom u države. Ipak, svaka federalna jedinica udruživanjem zadržava i dalje svoj suverenitet. Iako sve zajedničke poslove komune prenose svojim predstavnicima, one se ne odriču konačnog prava odlučivanja. Građani iz svojih neposrednih komuna kontrolišu sve organe koji ih predstavljaju i time ostaju jedini stvarni izvor političke vlasti. 

Za Aristotela je suština društvenosti čoveka, socijalnog poretka  data u političkom poretku u svrhu najvišeg zajedničkog dobra –države. Čovek je politička životinja, njegov um je politički, državotvorni um, jer ono najbolje u sebi tek ispoljava u državi, ili država kao najviše, zajedničko dobro na konkretnom delu pravednosti objedinjuju sve ljudske vrline. Suština politike jeste da u svakoj sferi, području prevlada vrlina po prirodi stvari i tako sama državu vodi ka najboljem. Državotvornost ne samo da čuva, odnosno održava sve vrline nego  omogućava svakom čoveku da razvije, ispolji svoju posebnu vrlinu, podržava i održava njegovo konkretno dobro. Po Rusou, prvostepeni poredak jednakosti i slobode stoji pre svake nejednakosti i neslobode.

Po Kantu prvostepeni moralni poredak stoji iznad svakog političkog poretka, i mora stajati u osnovi svakog političkog poretka.

Marks tvrdi da prvostepena politička suština čoveka kao društvenog bića, vodi na kraju istorije socijalnom poretku pravde i odumiranju države i svih njenih institucija.

Doduše, on smatra da su sva sredstva u prelazu od klasnog poretka ka besklasnom društvu, dozvoljena. Da revolucionarna borba kroz sukob klasa i vlast radničke klase i njene partije jedino vodi socijalnom poretku pravde.

Po Prudonu,  političko organizovanje, vođstvo partija i nasilne borbe između klasa samo škode na putu ka konačnom poretku pravde, suštinskoj ekonomskoj revoluciji i vladavini socijalnih principa.

Političke promene i borbe političkim sredstvima u potpunosti zadržavaju poredak nepravde; samo se menjaju uloge vladara i podanika.

Socijalni preobražaj nije moguć kroz borbu klasa i vođstvo partije. Sporovi između pojedinaca, grupa ne rešavaju se bunama, revvolucijama i nasiljem nego sporazumom, kroz neposrednu vladavinu socijalnog poretka pravde po prirodi stvari. Za pravednu organizaciju društva je potrebna jasna i istinita ideju koja savršeno usaglašava sve socijalne klase. 

Po Prudonu, samo slobodni poredak anarhije od početnih komuna do konfederacija, bez  ikakvih političkih posrednika, vodi postepenom ekonomskom revolucijom usaglašavanju svih razlika pravednom jedinstvu svih društvenih grupa u jednoj besklasnoj srednjoj klasi.^[4]

Neke Prudonove ideje (radničko samoupravljanje) po prvi put su primenjene u Pariskoj komuni.

 

Komentar

Spontani poredak je u stvari, prvostepeni poredak. Kada se ljudi opuste ili kroz radost, igru ili u zajednici ljubavi ili prijateljstva direktno susreću u horizontali jednakosti i slobode, oni potvrđuju prvostepeni socijalni poredak pravde, zapravo tek žive suštinski život.

Prudonov socijalni poredak slobodnih komuna naspram političkog poretka i državne vlasti na prvi pogled liči  jednakosti horizontali Novog zaveta nasuprot stroge hijerhije i vertikale Starog zaveta.

Međutim, iako principi milosti, opraštanja jednakosti, bratstva u slobodnim hrišćanskim komunama stoji nasuprot strogih  zakona države ili pravila institucionalnog sveštenstva, u Starom zavetu duhovni poredak Božijih zapovesti  i  moralnih principa u samim pojedincima prvo je bio zadat pre svake spoljašnjeg političkog poretka institucija države i njenih zakona. Većni moralni principi, Božijih zakona, zapovesti Starog i Novog zaveta su u samim pojedincima, kao ona starija vertikala Božijeg autoriteta su nadređeni svakoj zemaljskoj vertikali vlasti, zemaljskim zakonima i jedini zalog spontaniteta ljubavi, snazi horizontale, socijalnom poretku pravde.  

 

---

[1] Svakako da se u političkoj teoriji Prudonov anarhizam ne shvata kao radikalni, ekstremni vid liberalizma, već se liberalizam izvodi iz engleskog parlamentarizma i ekonomskog učenja učenja Adama Smita i političkog učenja Džona Loka, Dejvida Hjuma, Džona Stjuarta Mila… Objašnjenje za ovo slobodnije postavljanje Prudonovog anarhizma u okvir liberalizma  pogledati napomenu na kraju.

[2] Porota je upravo uspostavljena po uverenju da su moralni principi ona prvostepena vladavina unutar slobodnih pojedinaca i da horizontala pravde prvostepenog socijalnog poretka licem k licu između slobodnih ljudi stoji iznad svake vertikale, hijerarhije vlasti i pisanih zakona. Tačnije, i sada se za odobrenje svih zakona traži prećutna ili javna većinska saglasnost parlamenta, a za ustav u starijoj horizontali pravde na referendumu dvotrećinska potvrda cele države.  U upravo iz  razloga što su moralni principi unutar slobodnih pojedinaca stariji od svake državne vlasti i pisanih zakona, u nekim zemljama ne postoji pisan ustav, ili prevladava običajno pravo. To, zapravo, znači da je anarho naspram arho, ipak, liberalno načelo. Doduše, slobodni dogovor, ugovor licem k licu socijalnog poretka pravde između samih pojedinaca iz običajnog prava ne stoji nužno naspram političkog poretka države i njenih zakona, ali daje do znanja da je prvostepena osnova moralnosti utemeljena iz običajnog prava, a ne od države i njenih zakona.

[3] Kod Kanta čula stoje nad telom, razum na čulima,  um nad razumom, a praktično-morali zakonodavni  um i čista, slobodna volja uopšte, nad  teorijskim umom, razumom, čulima. Umesto pune sreće jednog konkretnog kralja, ili uma filozofa vladara, manjine koju vodi razum ili  većine koju vode  čula, zakonodavni, praktično-moralni um kao pravedan “kralj“, mudrac “filozof“, vlada čistom voljom  nad teorijskim umom, razumom, čulima.  I zato politička osnova za Kanta nužno pretpostavlja stariju moralnu osnovu.

[4] Prudonova ideja da će da će kompromis između klasa kroz postepeni razvoj socijalnog poretka slobode čoveka i društva i usavršavanje solidarnosti i jednakosti dovesti do besklasnog društva se u velikoj meri sudara sa Marksovim idejama klasne borbe, diktature proletarijata uz vođstva komunističke partije. Zato je Marks naspram Prudonove Filozofije bede napisao Bedu filozofije naglašavajući da Prudonova filozofija nema uzvišene ciljeve čoveka, društva, nego da i dalje brani sitne interese seljaka i  buržuja.