Kritika moći suđenja i Kritika čistog uma
Autor: Tomislav Novaković
Iako po Kritici čistog uma nema nikakve priroda bez transcendentalne konstitucije, Kant tvrdi da „priroda kroz genija određuje pravila umetnosti!“ Jedina pravila prirode koja su moguća po kriticizmu, su ona u transcendentalnom šematizmu između čistog razuma (kategorija) i čiste čulnosti (prostora i vremena), sa produktivnom uobraziljim za sintetičke sudove a priori prirodne nauke. I kao što slobodna volja i praktično-moralni um sa građanskim zakonima i pravom mnogo pre stoje nasuprot prirodnog zakona i prava jačeg nego što su sa njima u skladu, tako genijalni umetnik sa svojom slobodnom imaginacijom mnogo pre stoji nasuprot opštih i nužnih zakona prirode neko što je sa njima u skladu.
Umesto prvostepene produktivne uobrazilje između čistog razuma, kategorija i transcendentalnih čula–opažaja prostora i vremena (za koju je svaka druga uobrazilja, pa svakako i ona umetnička, između razuma i empiričkih čula, samo asocijativna, psihološke, reproduktivna), koja je u području transcendentalog šematizma, kao prvo dejstvo čistog razuma po kategorijama na unutrašnje čulo, transcendentalne odredbe vremena, osnovnim stavovima čistog razuma: aksiomama datosti u opažaju, anticipacijama opažaja, analogijama iskustva, postulatima empiričkog mišljenja omogućava u Kritici čistog uma utemeljenje opštih i nužnih zakona matematike, fizike, uopšte prirodne nauke, transcendentalno jedinstvo sve pojavne prirode, on u Kritici moći suđenja kroz umetničku uobrazilju umetnika, genija (njegovu urođenu sposovnost, prirodnu obdarenost koja određuje pravila umetnosti) ponovo vraća prirodu samu po sebi, supštinsko jedinstvo razuma i čulnosti, pojma i opažaja u lepoti, i tako u potpunosti suprotstavlja osnovnim stavovima svoje Kritike čistog uma.
Ako po najviše načelo svih sintetičkih sudova a priori: “Uslovi mogućnosti iskustva uopšte, jesu u isto vreme i uslovi mogućnosti predmeta iskustva“,[1] ne samo da nikakva priroda nije moguća po sebi nego ni bilo koje, kakvo sve, svetskost, svaki unutrašnji ili spoljašnji svet izvan uslova transcendentalne konstitucije praznog pojma–slepog opažaja, pa čak ni sama, bolo koja, kakva predmetnost, kako može sada, nasuprot tog transcendentalno-kritičkog uslova ponovo (postojati) neka „priroda po sebi“ kroz stvaralačku maštu, „genijalnost umetnika“, koja u međodručju između razuma i opažaja postavlja „pravila umetnosti!“
Jedina pravila prirode koja su moguća po kriticizmu moguća, su ona po sintetičkoj osnovi produktivne uobrazilje u području transcendentalnog šematizma između čistog razuma (kategorija) i čiste čulnosti (apriornih opažaja prostora vremena), za sintetičke sudove a priori, pre svega aritmetike i geometrije (uopšte matematike) u osnovi opštih i nužnih zakona fizike, prirodne nauke. Nikakva ( asocijativna, psihološka, reproduktivna) uobrazilja prirodnoj nadarenosti genijalnog umetnika između razuma i empiričkog opažaja po ne može razotkrivati suštinsku prirodu po sebi.
Kroz genijalnost umetnika Kant pokušava da premosti jaz između praznog razuma i slepog opažaja. Međutim, kada u Kritici moći suđenja kaže da „priroda kroz genijalnost umetnika određuje pravila umetnosti,[2] on kao da zaboravlja da nikakva priroda po sebi po Kritici čistog uma nije moguća, kao ni neka produktivna uobrazilja između razuma i empiričkog opažanja. Produktivna uobrazilja u teorijskom umu jedino može biti prvo dejstvo čistog razuma na čistu čulnost, u području transcendentalnog šematizma za osnovu matematike (aritmetike, geometrije), i u području prirodne nauke, gde ostaje, svakako, u pojavnoj strani stvari. Sva (opšte i nužna) pojavna priroda samo je transcendentalna ideja teorijskog uma, kao završna sinteza najopštijih naučnih zakona iz sveobuhvatnih zaključaka uma svih pojmova, sudova razuma iz početnih opažaja čula.
Međutim, iako umetnička uobrazilja (između razuma i empiričkih čula u umetnosti), po osnovnim Kantovim postavkama ne može nikako biti neko noumenalno područje, nego samo reproduktivna psihološka asocijativna moć (kod Platona samo kopija same kopije), on u Kritici moći suđenja, naspram Kritike čistog uma i Kritike praktičnog uma pokušava sasvim suprotnu stvar: da naspram produktivne uobrazilje u području transcendentalnog šematizma za apriorno jedinstvo čistog pojma i čistog opažaja, potrebno za opšte i nužne sudove prirodne nauke, sada sa razumom koji na neki način ima čulni sadržaj ili čulima koja imaju intelektualnost kroz „urođenu duševnu sposobnost genija, njegovu slobodnu imaginaciju vrati stvaralačku uobrazilju između razuma i empiričkih čula, nekakvu spoljašnju, unutrašnju prirodu po sebi pre, ivan transcendentalne konstitucije po najvišim uslovima iskustva.
To će kasnije koristiti Šeling za subjektivno-objektivni idealitet umetničkog dela ili Niče da je savršena čulnost u umetničkom delu najviši vid ovostrane volje za moć ili pozni Hajdeger da poetskoj reči, priču, kazivanju (kao Hegelovom apsolutnom duhu) služi sva priroda, istorija, sve spoljašnje, unutrašnje dešavanje, da je to ne samo govor samog bivstvovanja, nego po sebi i za sebe prvostepno bivstvovanje!
Umesto (nadsaznajnog, nadopažajnog) slobodnog duha iznad sve opšte i nužne pojavne prirode koji uči, vodi, štiti, savetuje čoveka ili čovečanstvo Kant tvrdi obrnuto, da priroda (već određena po transcendentalnoj konstituciji kroz opštost i nužne zakone pojavne nauke) određuje kroz urođenu duševnu sposobnost (jedinog umetničkog genija), njegovu stvarajuću uobrazilja – pravila umetničke slobode! To jest, suština tvrdnje: „Genije je urođena duševna sposobnost...pomoću koje priroda propisuje umetnosti pravilo“ je da to (svejedno kroz koga ili šta) čini priroda!
Međutim umesto da nadsaznajni, nadopažajni duh (koji uči, vodi, štiti, savetuje čoveka i narod, čovečanstvo), iz najvišeg praktičnog umeća, genijalnosti postavlja pravila za najviše jedinstvo ličnosti i države i iz suštinskog područja slobode stoji iznad opšte i nužne saznajno-pojavne prirode, ovde se prvostepeno područje genijalnosti postavlja u umetnika!
On čak ni umetnika ne sagledava po slobodi duha iznad opšte i nužne prirode, nego se sasvim obrnuto, opšta i nužnu pojavna priroda, kroz urođenu, prirodu sposobnost umetničkog genija, daje pravila slobodne imaginacije umetnosti!
Šta je čudno da se genijalni umetnik određuju pravila umetnosti?[3]
Svakako da ništa nije čudno, nego je čudan dodatak da to (kroz genija ne čini nadsaznajni, slobodni duh) nego pojavna priroda! Kritici čistog uma kategorije određuju pravila prirodi[4], a u Kritici moći suđenja, priroda kroz umetnika određuje pravila umetnosti!
I mada postoji izreka genije se rađa (ili u savremenijem žargonu, „proradio je neki gen“), da genija daje (preko svih pravila, učenja) mnogo pre urođena sposobnost, rađa sama priroda, nego što se obrazuje, uči genius je upravo (u bilo kojoj oblasti), mnogo pre slobodni (nadsaznajni, nadopažajni duh) naspram nužne prirode, a nikako nešto što samo ponavlja prirodu nužnost, prirodno rođenje, da kroz koga govori, deluje sama priroda (kod Hajdegera bivstvovanje).
Ako već sam Kant kaže: „Reč genije verovatno izvedeno od genius, naročitog duha koji je dat čoveku pri rođenju, koji ga štiti i rukovodi, a od čijeg nadahnuća potiču one originalne ideje,“[5] onda genijalnost nikako nije u tome da čovek i čovečanstvo samo sledi zakone opšte i nužne prirode, a pogotovu da opšta i nužna pojavna priroda određuje (slobodnu uobrazilju) pravila umetnosti ili nadsaznajno, nadopažajno područje slobode (prava, politike, religije) nego da sledi slobodni duh dat svakom čoveku pri rođenju, ili narodu. Da iz svih teorijskih i praktičnih sposobnosti vodi, štiti čoveka i narod u svakom dobru, i naspram nužnosti neumirnosti prirode iz prvostepenog praktičnog umeća utemeljuje najviše područja slobode.
Prema tome, genijalnost, i suštinska produktivna uobrazilja, ne može nikako slediti opštu i nužnu saznajno-pojavnu prirode, nego samo samo područje nadsaznajne, nadopažajne slobode praktičnog uma i njegove i nadsaznajne, nadopažajne ideje.
Pored toga Kant je ovde protivurečan i sa strane svrhe. Svrha prirode nikako nije moguća samo sa osnove teorijskog uma (jer je ta svrha po opštim i nužnim zakonima prirodne nauke samo pojavna) niti po svrhi praktičnog uma, jer svrhovitost praktičnog uma ne prati svrhovitost opštih i nužnih zakon pojavne prirode, nego svrhu noumenalnih idejama po slobodi volje.
U svakom slučaju, ako umetnosti po Kantu, nije da prati pojavne svrhe u prirodi niti suštinske u praktičnom umu, nego je svrha lepe umetnosti upravo bezinteresno dopadanje, kako mogu pojavne svrhe opšte i nužne priroda kroz genijalnog umetnika određivati pravila lepše umetnosti u beiznteresnom dopadanju!?
I kao što Kant prvo u teorijskom umu tvrdi da se sve spoljašnje upravlja prema unutrašnjem, slepi sadržaji prema praznim formama, a sa najvišim stavom njegove transcendentalne analitike „uslovi mogućnosti iskustva uopšte su u isto vreme i uslovi mogućnosti predmeta iskustva“ zapravo dokazuje da se kod njega unutrašnje upravlja prema spoljašnjem, prazne apriorne forme prema slepoj sadržini, tako se prvo tvrdi da je praktično moralni um suština čoveka ljudskog roda, a onda sa shvatanjem da se prvostepena genijalnost ispoljava kroz umetnika, s kojim priroda određuje pravila umetnosti, očigledno suštinsko svodi na pojavno, duh na prirodu, a ne, da po prvostepenoj praktično moralnoj sferi suštinske slobode genius kao duh zaštitnik, utešitilj, vodič, učitelj određuje (donosi) kroz prvostepenui praktičnu genijalnost praktično moralna pravila čoveku, zajednici, čovečanstvu...
Zapravo, samo je obrnuta postavka moguća. Ne da iz jedinstva razuma–čula, pojma opažaja saznajno-pojavnog uma pojavna priroda daje pravila suštinskom području slobode, nego da nadsaznajna, nadopažajne volja i najviših ideja praktičnog uma suštinskim umećem postavlja pravila praktičnom životu čoveka i zajednice, i građanskim pravom, zakonima, više staje iznad prirodnog prava, zakona jačeg nego što je sa njim u skladu, kao što i umentička imaginacija više stoji nasuprot opštih i nužnih zakona pojavne prirode, nego što je sa njima u skladu![6] U svakom slučaju umeće praktično-moralnog uma ne podražava saznajno-pojavnu prirodu ili pojavnu stranu nas samih, nego ono supstancijalno umeće, umešnost, umetnost prvostepenog područja slobode za nadsaznajnu, nadopažajnu suštinu nas samih.
Komentar
Nasuprot Kantovoj prirodi koja određuje kroz umetnika pravila umetnosti (koja nije u skladu ni sa njegovom Kritikom čistog uma, i subjektivnosti pre svake objektivnosti) za Hegela apsolutna objektivnost apsolutnog duha stoji pre svake objektivne prirode. To jest, ni sama priroda kao priroda, ni umetnik, njegova genijalnost ne postiji bez duha, nego je sva prirda ospoljenje apsolutnog duha, a umetničko delo ispoljenje apsolutnog duha u obliku čulnosit. „Umjetničko je djelo...djelo slobodne volje. A umetnik je majstor božiji.“[7] Svakako, za Hegela je religija i filozofija još više ispoljenje apsolutniog duha, za razliku od Šelinga, koji upravo tvrdi da se kroz umetničkog genija najviše objektivizuje apsolutni duha. Božija apsolutna volja i stvarajuća sloboda.
[1] Imanuel Kant, Kritika čistog uma, BIGZ, 1976. Str. 137.
[2]„Genije je urođena duševna sposobnost...pomoću koje priroda propisuje umetnosti pravilo“. (Imanuel Kant, kritika Moći suđennja, BIGZ, Beograd, 1991, str. 196-197).
[3] Genije jeste talenat (prirodna obdarenost) koji umetnosti propisuje pravilo“. (Isto 196-197).
[4] “Kategorije su pojmovi koji a priori propisuju zakone pojavama, te, dakle, prirodi kao spoju svih pojava [...].”[4]
[5] Isto, 196-197.
[6] Pogledati spis na ovom sajtu: Moral i dobro: da ne utemeljuje kategorijani imperativ moralnost, nego starija ideja dobra...
[7] Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Enciklopedija filozofskih znanosti, Veselin Masleša–Svetlost, Sarajevo, 1987, str. 466.
O Novaković Tomislavu
Tomislav Novaković je diplomirao filozofiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Živi i stvara u Čačku kao samostalni filozof.
Filozofija dana
Prirodna nauka koristi logiku kada opštim i nužnim zakonima objašnjava red, poredak sveta, a bilo kakav kosmički um, logos, za celovito jedinstvo materije–energije, po definiciji „objektivne“ nauke, isključuje već na početku!
Bez obzira što ne prihvata nikakav prauzrok izvan same prirode, da bi nauka uopšte bila nauka, ona neki neki jedinstveni logos mikro-makro sveta mora predočiti.
Ne radi se samo o tome da se našem objašnjavanju sveta ima pravo prigovoriti da je "antropocentrično", nego da li se bez neke (bilo kakve) jedinstvene logike za svu materiju–energiju–prostor–vreme–brzinu, sve oblike makro, mikro sveta, uopšte nešto suštinski objašnjava!
Ako čovek (bilo koji živi stvor) ima (neku) „glavu“, zašto je ne bi imala i sva mikro-makrokosmička priroda u svakom svom delu, kao stvarajuće znanje po kome svaka stvar ili biće jeste to što jeste.
Tomislav Novaković