Genije, anđeo čuvar i Duh utešitelj

Autor: Tomislav Novaković

U  Kritici čistog uma Kant tvrdi da su razum i čulnost dve suštinski različite saznajne moći ("pojmovi bez opažaja su prazni a opažaji bez pojmova su slepi") zbog čega je sve naše saznanje  njihovim jedinstvo ograničeno samo na moguće iskustvo.

Po njegovim sopstvenim rečima da je: "morao da uništi saznanje da bih dobio mesta za veru", on u Kritici praktičnog uma utemeljuje nadsaznajne ideje: Boga, slobode  i besmrtnosti duše, kao suštinsko praktično-moralno područje čoveka ljudskog roda.

Međutim, u Kritici moći suđenja, on ipak dozvoljava suštinsko jedinstvo spoljašnje ili unutrašnje prirode. Da priroda kroz urođenu duševnu sposobnost određuje pravila umetnosti.

Umesto da jedinstvo suštinskog i pojavnog,  unutrašnjeg i spoljašnjeg, slobode i nužnosti traži između praktičnog i teorijskog uma u genijalnosti praktične religije, ili praktične genijalnosti primenjenog prava izmeđ etike i politike,  on je teaži u saznajnom umu kod genijalnog umetnika između razuma i opažaja pojavne prirode! [1]

Na taj način ne samo da neponovljivost umetničkog dela postavlja u sferu opšte i nužne pojavne prirode (iako je utemeljenjebilo kojih, kakvih zakona prirode  po Kritici čistog uma moguća tek iz transcendentalne konstitucije), već i opštu i nužne zakone pojavne  prirode u slobodu umetničkog genija!

Međutim, slično kao što građanski zakoni, građansko pravo, mnogo pre stoje naspram prirodnog prava, zakona jačeg, nego što su sa njima u skladu, tako genijalni umetnik svojom moći stvaranja originalnih  umetničkih dela, mnogo pre stoji naspram opštih i nužnih zakona prirode, nego što je sa njima u skladu.

Sa insistiranjem da priroda kroz umetnika određuje pravila umetnosti, umesto duh iznad prirode stvarajuća moć umetnika (u velikoj meri različita od same prirode) se svodi na (opštu i nužnu) prirodu, iako  imaginacija  umetničkog dela mnogo pre ispoljava neponovljivost i slobodu, nego opštost i nužnost.

I slobodna imaginacija umetnika i neponovljiva bezinteresna lepota umetničkih dela koja izaziva  opšte dopadanje, stoje mnogo pre naspram opštih i nužnih zakona prirode, i u velikoj meri  razlikuju od  lepote i svrhovitosti prirode.

U svakom slučaju, ako, po "kopernikanskom okretu" njegove Kritike čistog uma tek apriorne saznajne forme  transcendentalne subjektivnosti: čist um (transcendentalne ideje) čisti razum (kategorije) i čista čulnost (transcendentalni opažaji prostora i vremena)  konstituišu objektivnost pojavne prirode, kako može "priroda kroz genijalnog umetnika određivati pravila umetnosti"?

Ako  se, po Kritici čistog uma ne može govoriti ne samo o nekakvoj prirodi izvan transcendentalne konstitucije, nego čak ni ni o kakvom predmetu, predmetnosti, spoljašnjem ili unutrašnjem  svetu, svetskosti bez spoljašnjih i unutrašnjih čula–opažaja prostora i vremena, jer su „uslovi mogućnosti iskustva (čisti opažaji) istovremeno i uslovi same mogućnosti predmeta iskustva", kako može sada nekakava (sama po sebi), priroda, izvan te transcendentalne konstitucije apriornih saznajnih formi sada (kroz umetnika genija) davati, određivati pravila  umetnosti!?  

To jest, nije samo problem reći "da priroda kroz genijalnog umetnika određuje pravila umetnosti", jer se moglo reći samo da genije određuje pravila umetnosti, uspostavlja stara, ili ima menja, donosi nova pravila (što se svodi na  izreku: genije se rađa), daje ga sama priroda nego što Kant genijalnost u prvostepenom (takoreći jedinom smislu) pridaje samo umetnosti (a ne i nauci, ili bilo kojoj drugoj oblasti – a pogotovu što je ne pridaje suštinskom području slobode, prvostepenom praktično-moralnom umeću–što je jako opasna i netačna teza, koja je suštinski proivurečna sa svim osnovnim postavkama njegove prve i druge kritike: i sa  Kritikom čistog uma i sa Kritikom praktičnog uma.

S pravom se može pitati: ako  "priroda daje pravila umetnosti", da li su to pravila umetnosti ili pravila prirode?

Da li su to pravila nužnosti, zakoni opšte i nužne prirode ili pravila (zakoni) slobode!?

To nikako ne mogu biti pravila slobode, jer su pravila (zakoni) slobode data iz praktičnog uma, upravo nasuprot opštih i nužnih zakona prirode, dok opšte i nužne forme transcendentalnog razuma, čula saznajno- pojavnog teorijskog uma upravo omogućavaju utemeljenje zakona prirode.

Zapravo, Kantov  sud: priroda daje pravila umetnosti, ništa ne dobija sa dodatkom: kroz genija, to jest sud ima isto važenje, značenje sa i bez tog dodatka; bitno je da priroda određuje pravila umetnosti, te se na kraju  svodi  na sud: (opšta i nužna) priroda (koja ima svrhe u sebi), određuje pravila umetnosti (slobodnu imaginaciju umetnika za bezinteresno dopadanja u lepoti)![2].

Pored toga, ako je umetnička lepota bezinteresno dopadanje, ona bi trebala da stoji naspram teleologije (svrhovitosti prirode), te, između ostalog, i iz tog razloga svrhovita priroda može nikako određivati pravila umetničke lepote i bezinteresno dopadanje!

Očigledno da sada Kant  koristi "prirodu" da njome objasni mnoge neobjašnjene stvari, mada je ona po Kritici čistog uma, samo transcendentalna ideja za najviše jedinstvo pojavnog iskustva.

Takođe, zašto  ne bi  onda priroda  (ako već  ne apsolutni duh, ili Bog) i kroz naučnika određivala  pravila (zakone) nauci, ili kroz inžinjera pravila tehnici, ili kroz državnika, pravnika pravila vladanja, zakone u državi, ili kroz ekonomistu pravila ekonomiji, kroz najvišeg proroka, prvosveštenika pravila religiji...itd? To jest, ako priroda kroz genija daje pravila bilo čemu, onda to čini u svim područjima: kroz naučnika,  državnika, pravnika...a ne samo kod umetnika (jer Kant prvostepenu genijalnost priznaje samo umetniku)! [3] Upravo se za naučnika,  koji najčešće otkriva zakone koji već postoje u prirodi, mnogo pre može reći da kroz njega progovara priroda (otkriva svoje zakone),  ili  da inženjer, kroz sve tehničke aparate, najrazličitije sprave,  instrumente, mašine koji konstruiše, pojačava već postojeća čulna ili radna priroda čoveka,  uglavnom imitiraju moći  neke životinje, biljke, već postojeće prirode...

Sa druge strane kada naučnik ili inženjer sa tim svojom pronalascima poboljšaju dobre ili ispravlja loše prirodne, uslove, ili bori protiv katastrofe, nedaće, nepogode, leče bolesti, ili ih sprečavaju svojom pronalascima, oni u vellikoj meri staju nasuprort  nužnosti prirode,  suprotstavljaju neumitnosti opšte i nužne ili slučajne prirode. Sa moći nauke, tehnologije, jače organizacije rada poboljšava mogućnosti i uslove proizvodnje u industriji, poljoprivredi, efikasnost u medicini, odbrani, svakoj sferi. 

U svim tim područjima se mnogo  pre traži opštost i nužnost nego pojedinačnost i sloboda, te bi, prema tome, u svim tim područjima,  zakonima prirodne i društvene nauke priroda mnogo pre trebala da kroz njihove genijalne predstavnike određuje pravila (nauci, tehnologiji), nego samo kroz genijalnog umetnika, kroz čiju slobodu imaginacije očigledno mnogo pre progovora neponovljivi lični pečat, originalan duh nasuprort opštih i nužnih zakona prirode,  nego opšti i nužni zakoni prirode.

Ako u Kritici čistog uma tvrdi da je sva saznajno-teorijska spoljašnja i unutrašnja priroda samo pojavna i  bilo koja, kakva predmetnost nemoguća po sebi, da je izvan transcendentalne konstitucije,  uslova iskustva prazno transcendentalno H, i zato prvostepenu suštinu čoveka, ljudskog roda u Kritici praktičnog uma  utemeljuje u nadsaznajnoj, nadopažajnoj čistoj volji zakonodavnoj slobodi praktično-moralnog um i njegovim najvišim idejama: Boga, slobode i besmrtnosti duše, onda bi prvostepena genijalnost koji vodi čoveka, čovečanstvo upravo trebala da se iskazuje u tom praktično moralnom području.

Ako sam prihvata da je genius duh koji vodi, nadahnjuje onda je prvostepena zaštita, zaklon (snaga koja pomaže, obliva svaki talenat), jača, štiti svaku genijalnost upravo trebala dolaziti nadsaznajnog, nadopažajnog duha koji uči, vodi čoveka i narod ka najvišem jedinstvu ličnosti i zajednice!

Da prvostepeno duhovno nadahnuće (iznad opšte i nužne pojavne prirode) vidi u području slobode kao genijalnost čiste volje  u praktično-moralnoj sferi!

Prvosveštenik je nekada za najviše praktično umeće pomazivao vladara vatrenim duhom za blagoslov Božiji, da mudro, pravedno vodi državu, kao što se i pomazuje Duhom istine svaki čovek na krštenju da ga vodi, štiti i uči svakom dobru:  Taj duh iz nadsaznajnog, nadopažajnog  najvišeg dobra, pravednosti u unutrašnjoj lepoti karaktera, ličnosti vodi čoveka i zajednicu, harmonizuje sve razlike, suprotnosti u čoveku i između ljudi.

To najviše duhovno umeće najvišeg jedinstva ličnosti i zajednice stoji, svakako, iznad svakog posebnog saznanja,  umeća nauke, ili čulnosti, sklada u umetničkoj lepoti boja i oblika, ili ritmova i zvukova, ili pokreta u igri, rima u poeziji...

Išak, taj idealitet čulnosti u umetnosti i najviši realitet primenjene nauke u tehnici samo sa najvišom genijalnošću praktično-moralnog uma vodi jedinstvu  slobodne misli, osećaja, reči, odluke i dela, idealitetu čoveka i države. 

Genius je,  svakako, duhovno, duševno nadahnuće i za umetnika, i filozofa, naučnika, državnika, i bilo kojeg drugog stvaraoca, i stoji kao duša iznad tela, duh iznad duše, Bog iznad prirode. I mada je ideal prirodne nauke da zameni Boga u prirodi, a tehnologije, dušu u telu, sva „tehnologija“ tela traži jedinstvo u volji, a volja u ličnosti.

Takođe, svi opšti i nužni zakoni nauke moraju, opet, uključiti stvaranje, a ustav i sve zakoni države slobodu za svoje ustanovljenje.

To jest, kao što kružnica, krug nastaje okretom prave duži, tako svi različiti, suprotni pojmovi, sudovi razuma, uma, tek iz iz jedne slobodne vlastitosti  u jedinstvo čiste misli, reči, odluke i dela  dostižu jednu sa svih strana istu istinu, pravdu, prvostepenu kvadraturu kruga!

 Prema tome, Kantove reči iz Kritike moći suđenja da priroda kroz umetnika određuje pravila umetnosti, ili jasnije: priroda određuje pravila umetnosti nikako ne stoje.

Njima se, zapravo, ono noumenalno i duh (nadsaznajno, nadopažajno stvarajuće područje) i duša (slobodna volja), svodi na opšte i nužne zakone (tela) prirode,  iako je ona po Kritici čistog uma samo najviša regulativna ideja  za pojavno jedinstvo sveg našeg saznajnog iskustva. To   svođenje apsolutne volje i stvarajuće slobode nadsaznajnog nadopažajnog duha koji oživljuje, nadahnjuje dušu na prirodu (telo), samo je,  pod uticajem moderne nauke, nastavak panteizma, deizma, materijalizma...

 

Anđeo čuvar: Mnoge  tradicionalne vere veruju da čovek ima anđela čuvara (anđela hranitelja).  U Hrišćanstvu svaki čovek dobija svog anđela na svetom krštenju da ga čuva od smrti i svakog greha u zemaljskom životu i vodi duhovnim znakovima po nadumnom promislu ka večnom životu i carstvu nebeskom. Postoje i posebni arhanđeli za određena područja (Mihailo, Gavrilo, Rafailo...) ili čitave narode. Takođe i sveci zaštitnici za određena zanimanja. Kod nas postoji i Slava kroz sveca zaštitnik roda, i čije poštovanje i proslavljenje povezuje žive i umrle, pojačava pre Bogom snagu molitve za svako dobro čoveka i roda u ovom i onom svetu.

U Starom zavetu se ne naglašava da svaki čovek ima svog anđela čuvara, ali se oni često pojavljuju ispred izuzetnih ljudi, proroka, careva, pravednika. Oni vode, savetuju, opominju izabrane ljude i daruju im pouke, isceljenja koja se odnose na njih i narod. Anđeli po Božijoj volji šalju pouke pravednicima i prorocima za čitav  narod; anđeli ih spašavaju od svake pošasti, ali i kažnjavaju. Anđeli posebno bdiju nad decom čija je srce čisto i duša uzvišena i nad pravednim ljudima...

Postoje i zli duhovi, šapati otpalih anđela koji hule na Boga, i borba dobrih i zlih anađela  oko  čoveka, pogotovu oko njegove duše u duhovnom životu.

 

Proroci su Božiji posrednici između Boga i ljudi koji prenose Božije, reči, zapovesti, ili  najviša otkrovenja od Boga. Oni opominju, prekoravaju, prete ali i predvode u molitvi, bodre, ohrabruju,  i svojim savetima štite čitav narod.  U Svetom Pismu se razlikuju veliki i mali proroci. Velikih ima četiri, a malih dvanaest. Prvi je prorok Mojsije, koji je pisao Toru,  Petoknjižje (prvih pet Knjiga Svetog Pisma). 

 

Duh utešitelj je najviši dar od Boga koji dobija svaki čovek na krštenju (pečat dara Duha Svetoga). Duh istine kao najviši zaklon Božije mudrosti, iznad svakog čulnog opažaja, pojma razuma, ili ideja uma. Taj dar se ne samo mora  čuvati, nego i umnožavati, jačati kroz dobra dela vere, ljubavi,  mudrosti. Duh istine otkriva nadumne tajne prorocima, svecima, pravednicima, isceljuje, spašava i za taj najblagoslovljeniji dar se traži potpuna čistota (tela, duše,  uma). Duh istine silazi na Pedesetnicu na apostole u vidu ognjenih jezika. Sila Duha sa visine sveti, osvećuje sve,  osvaja istinom carstvo nebesko. Sa Blagodati Duha Svetog u duši čovek je već u carstvu nebeskom; na njemu se ispunjavaju reči: „Carstvo je Božije unutra u vama.“ Kaže se: „Koji ima ljubavi u njega će mo doći i u njemu će mo se staniti“. Čisto srce za presto ljubavi od Boga i krunu istine od Duha Svetog da osvećuje čitav  svet.

Čovek najpre treba da pazi da to bezmerje Duha istine ne otuđi od sebe, ili rastuži. 

Za hulu na Duha Svetog nema oproštaja ni na ovom ni na onom svetu. 

 

 

 

 

---

[1]. To je onaj pravac u filozofiji koji je na tragu Kantove  Kritike moći suđenja iz intelektualne intuicije, uobrazilje genijalnog umetnika prvo, sa svojom filozofijom  subjektivno-objektivne apsolutne umetnosti nastavio zreli Šeling, pa sa umetnošću kao najvišim izrazom volje za moć (daleko ispred saznajno teorijske nauke ili  praktično moralne religije ili prava, politike) Niče, i na kraju sa prvobivstvenim govorom, življenjem velikih pesnika pozni Hajdeger.

[2] Lepota jeste forma svrhovitosti jednog predmeta,ukoliko se ona na njemu opaža bez predstave o nekoj svrsi.(Imanuel Kant, Kritika moći suđenja, BIGZ, Beograd, 1991, str 127).

[3] „Priroda pomoću genija ne propisuje pravila nauci, već  umetnosti, pa i to čini samo ukoliko umetnost jeste lepa umetnost“. (Isto 196-197).