Etičko i ontološko kod Spinoze i Kanta

Autor: Tomislav Novaković

 

(Izbor iz Atomike)[1] 

 

Zanimljivo da je Spinoza svoje metafizičko učenje  imenovao Etikom, dok je Kant, nasuprot tome, svoju etiku, najviša načela praktičnog uma,  zasnovao na kritici metafizike! Svakako, već Platon u svome razmatranju  suštine pravičnosti u Državi, pre toga daje svoju metafiziku, učenje o idejama.

Zapravo, geometrijska metoda, slična Euklidovim postulatima, definicijama i aksiomama, ne ponavlja se samo u Spinozinoj Etici, nego se u velikoj meri prepoznaje i u Kantovoj Kritici čistog uma (kroz aksiome i anticipacije opažaja, analogije iskustva i postulate empiričkog mišljenja).

Spinozina geometrijska metoda može da znači da razum, pojam po jedinstvu svih različitih atributa u jednom Bogu, po beskonačnosti Božijeg atributa mišljenja, ima jedinstvo sa beskonačnom prostornošću, prirodom kao red i vezu ideja, koji je isti kao red i veza stvari. Da po sintetičkom saznanju, mišljenju po geometrijskoj metodi  u jednom Bogu, koji sastavlja sve različite atribute, uključuje od početka i atribut prostornosti, čulnosti, opažaja. Pa tako naše mišljenje, pojam saznaje čulnost, prirodu, kao što razum saznaje svoje osete, osećanje, afekte, telo.

Po redu i vezi ideja (atribut mišljenja) koji je isti kao red i veza stvari (atribut prostornosti) on izjednačuju intelektualnost i afektivnost, duh i prirodu, razum i opažaj,sve moduse i atribute    sjedinjuju u jednom Bogu. 

To jest, Spinoza posmatra mišljenje i prostornost kao beskonačne atribute jednog Boga – objektivno, a Kant sastavlja razum, mišljenje, pojam i opažaj prostora, prostornost, prirodu, telo u nama samima, kao neke naše suštinski različite (nesvodive) saznajne „atribute“ –subjektivno.

To jest, Spinoza suprotnosti dve supstancije rešava kroz različite atribute jednog Boga – objektivno, Kant kao  različite forme našeg mišljenja–opažanja u jednoj praosnovnoj subjektivnosti – subjektivno. Spinoza u jednom Bogu sastavlja suprotnosti mišljenja i prostornosti. Kant suprotnosti racionalizma (razuma, pojma, mišljenja), i empirizma (oseta, opažanja, iskustva); posmatra kroz dve suštinski različite saznajne moći jedne subjektivnosti, ili suprotnosti praznih formi (subjektivnog) i slepih sadržaja (objektivnog). Doduše, Kant, pored spoljašnjeg opažaja prostora, uvodi još jedan (za njega još bitniji) unutrašnji (samo)opažaj vremena.

Ta tzv. geometrijska metoda, gde se iz najstarijih definicija, aksioma, postulata  praktičnom uma, izvode opšta i nužna pravila moralnog postupanja,   prisutna i u Kantovoj  Metafizici morala.

Zapravo, to Spinozino utemeljenje geometrijskom metodom apsolutnog jedinstva svih atributa u jednom Bogu i samog ontološkog dokaza  u njegovoj filozofiji (svejedno da li se on posmatra kao akosmizam, ili panteizam), ima izvorište još kod Parmenida, ili u sve-jednom logosu večne vatre kod Heraklita... zatim u Platonovoj ideji, Aristotelovom Bogu... I kod Pitagore supstancijalna harmonija i mera broja tek daje mogućnost metafizičkog–etičkog–estetičkog supstancijalnog jedinstva. Pogotovu Spinozina filozofija Boga–prirode, ili etička načela Božijeg–prirodnog morala liče na sve–jedno, jedno–sve, Heraklitovu pravednu meru večne  vatre.

Sve etičko, estetsko, osećajno, afektivno, po najvišoj geometrijskoj metodi i  intuiciji razuma prate imanentno metafizičko.Prvostepeno metafizičko saznanje, najviša intelektualna intuicija razuma opredeljuje i praktično biće čoveka.

Kako svi beskonačni atributi pripadaju jednoj supstanciji,  Bogu, i red i veza stvari odgovara redu i vezi ideja, on tvrdi naš duh sa jasnim i adekvatnim idejama razuma samo saznaje svoje telo i sve afekte u njemu.

I samo ko shvata nužnu prirodu večno stvarajućeg bića Božijeg, ide sa jasnim i razgovetnim idejama razuma prirodnoj moralnosti, po saznanjima svog tela i svih afekata u njemu, iz nužnih zakona duha–prirode ide ka pravom utemeljenju etičkih načela.

To saznavanje prave prirode svih afekata, žudnji tela sa opštim i nužnim  idejama razuma, liči delimično Heraklitovom[2] ili Platonovom rasuđivanju u Državi, a pogotovu Aristotelovom u  Nikomahovoj etici. Sve potrebe, afekte tela i žudnje duše treba shvatiti, saznati njihovu svrhu, meru, umiriti, umeriti, usaglasiti, uporediti sa opštim i nužnim idejama razuma, uma, metafizičkom saznanjem Boga. A sa determinističkom stranom  svoje etike u kojoj savetuje smireno prihvatanje nedaća, podnošenjem svih teškoća u životu, njegove pouke nalik su i stoičkom moralu. 

I mada je intelektualna intuicija razuma samo modus Božijeg beskonačnog atributa mišljenja, kao i naše telo, i svi njegovi afekti samo modus beskonačnog Božijeg atributa prostiranja, pošto je red i veza stvari isti kao i red i veza ideja,  naš duh može  saznati prave prohteve, potrebe tela; da usmeri, saglasi svi njegove afekti sa jasnim i adekvatnim idejama razuma. Iz  najviše intuicije razuma ide najuzvišenija intelektualna ljubav prema Bogu i saosećanje prema bližnjem. Etikom, moralno postupanje saglašava sve naše afekte sa jasnim i adekvatnim idejama razuma.

Za razliku od Spinozine determinističke etike po geometrijskoj metodi, utemeljene na saznajno-ontološkom odnosu dva modusa, atributa, Kantov transcendentalizam, kriticizam prvostepeno etičko i suštinsko ljudsko utemeljuje na postulatima čiste, slobodne volje, nezavisno od saznajno-ontološkog, teorijskog uma, a čitavu  saznajno-ontološku sferu proglašava za drugostepenu, pojavnu.

 Spinoza polazi od Deus sive natura, logičko-ontološke   nužnosti Božije prirode i iz nje izvodi opšte i nužne,  etičke principe. A Kant, naspram njega, baš negacijom saznajne apsolutnosti i logičko-ontološke nužnosti mehaničko–pojavne kauzalnosti, utemeljuje apsolutna etička načela, postulira u praktičnom umu nadlogičke, nadsaznajne transcendentne ideje Boga, slobodne volje, i besmrtnosti duše, kojima utemeljuje  moralnu  prirodu čoveka, i opšteljudske principe.

Spinoza čovekovu etičku  stranu upravo utemeljuje u saznajno-ontološkom, metafizičkom. Samo jasne i adekvatne ideje razuma  uviđaju opšta i nužna praktična načela, vode Božijem–prirodnom moralu, usmeravaju ka ispravnom postupanju sve osećaje, žudnje duše, potrebe,  afekte tela. Taj sklad atributa mišljenja i atributa prostornosti, intelektualnosti i afektivnosti, duha i prirode, razuma i opažaja omogućava starije jedinstvo svih modusa i atributa u  jednom Bogu. 

Iz svega izloženog nameće izgleda da je Kant, pre polemike sa svih drugim filozofima, upravo trebalo da polemiše sa Spinozom; za koga su dobro i zlo uslovljeni pojmovi, koje postoje jedan u odnosu na drugi. Ili sa Heraklitom: „Bogu je sve lepo i dobro i pravedno samo što su ljudi shvatili jedno kao nepravedno a drugo kao pravedno[3] ”... Svakako da se Kantov kritički osvrt na Spinozu u Kritici moći suđenja ne može uzeti za ozbiljno,  jer Kant  tu samo ponavlja uobičajenu teološku kritiku,  koja nema suštinsko utemeljenje u njegovoj kritičkoj filozofiji. Naime, ako se prihvate ti teološki argumenti koje navodi protiv Spinoze, oni će jednako će pogađati  i samu Kantovu filozofiju.

Na prvi pogled izgleda da su pretpostavke njihovih učenja skoro potpuno suprotne. Kant odriče mogućnost saznanja Boga, bilo kakvog metafizičkog, suštinskog saznanja (uma, razuma, čula), pa na osnovu toga utemeljuje na postulatima praktičnog uma: Boga, slobode i besmrtnosti duše svoju metafiziku morala,  najviše etičko učenje. Sa druge strane, Spinoza slobodu vidi u saznajno-ontološkoj nužnosti, izjednačuje sa znanjem potpuno jasnih i razgovetnom opštih i nužnih ideja Boga–prirode, Božijeg–prirodnog morala, koje jedino oslobađa dušu od svih nerazumnih i preteranih afekata tela. Tek metafizičko saznanje Boga–prirode utemeljuje intelektualnom intuicijom  etiku zdrave razumnosti–afektivnosti, tek sagledava ispravno sve potrebe, žudnje tela.

Kant je po sopstvenoj reči žrtvovao „nesumnjivu“ „čvrstinu,“ „snagu“ opštih i nužnih saznajno-ontoloških sudova metafizike, da bi zasnovao jednu čvrstu i jasnu metafiziku morala, nesumnjiva, opšta i nužna moralno praktična načela etike. Spinoza, pak, čvrstinu, utemeljenje svoje etike, moralnih načela nalazi upravo u najopštijim, najnužnijim načelima metafizike!

Ipak, već je rečeno da se neka vrsta „geometrijske metode,“ intelektualne intuicije, koja nekom prasintetičkom osnovom treba da sastavi razum i čulnost (nekadašnje supstancije, atribute mišljenja i prostornosti, ili duha i prirode), indirektno pretpostavlja i u Kantovim postulatima praktičnog uma, metafizici morala, praosnovama etike (načelima njegove praktične filozofije).

Spinoza bi, verovatno, sva Kantova opšta i nužna načela praktičnog uma, koja se jedino mogu univerzalizovati (zasnovati po opštosti i nužnosti), proglasio ontologijom–etikom Deus sive Natura zdravog razuma–afekta, zasnovanu na jasnim i razgovetnim idejama razuma, kojima treba da se rukovodi  moralno-praktični  život čoveka– zajednice. To jest, iako je za Kanta čista volja najosnovnije načelo praktičnog uma za slobodno odlučivanje, delovanje, opet se svaka pojedinačna volja najvišim moralnim načelima zakonodavnog javnog uma podređuje opštečovečanskoj volji. Jer čistota pojedinačne volje se dokazuje upravo tako što se pokorava opštemoralnim načelima najviše umne volje. I kada se Kantova čista pojedinačna volja pokori, podredi zakonom zakonodavnom umu, opštoj volji,  sa tim najvišim (opštim i nužnim) načelima praktičnog uma se, zapravo, prećutno prihvata kriterijum najvišeg razuma, ili Spinozina intelektualna intuicija jasnih i razgovetnih ideja, opštih i nužnih pravila moralno-praktičnog postupanja koja jedino umiruju, usmeravaju, daju meru svim našim afektima!

Za Spinozu najviši smisao života se ispunjava u intelektualnoj duhovnoj ljubavi ka Bogu i ljubavi ka bližnjim (kao u dve najveće hrišćanske zapovesti).

Najviša intelektualna intuicija prvo poznaje Boga, pa  iz opštih i nužnih  ideja razuma saznaje i sva naša osećanja, afekte. A iz apsolutne istine, najvišeg metafizičkog saznanja, intelektualne ljubavi prema Bogu i ljubavi ka bližnjem, ide i etika, etički principi ispravnog mišljenja, postupanja.

Ta apsolutnost jednog  Boga, i Božije suština jedno sa njegovim postojanjem, liči, svakako,  na jevrejsku veru; a to, da iz najviše intelektualne intuicije (umne vere u Božiju apsolutnost) sledi prava etika, opšti i nužni moralni principi, liči na najsvetijih pet knjiga zakona, Petoknjižje, deset Božijih zapovesti. Tako i Spinozina Etika (po ugledu na Toru), ima pet knjiga. To je jedno filozofsko prevođenje jevrejske vere, najviših Božijih zakona, pravila vere,  biblijskog govora, na filozofski govor.

I kao što je u jevrejskoj i hrišćanskoj veri poslušnošću Svetoj reči, Božijoj zapovesti  svaka pojedinačna volja potčinjava najvišem Božijem zakonu, da tako čuva dušu, čisti, oslobađa od greha, svake preterane želje, tako se, po Spinozi, intelektualna intuicija pomoću beskonačnog Božijeg mišljenja saznaje po opštim i nužnim idejama razuma najviša etička načela, kojima oslobađa dušu od preteranih afekata tela. I mada je čovekov razum konačan, on se najvišom istinom intelektualne duhovne ljubavi ka Bogu i ljubavi ka bližnjem, s kojom saznaje jasnim i adekvatnim idejama opšte i nužne etičke principe, on  apsolutnošću Božijom  smiruje svoje afekte dušu i sastavlja sa beskonačnim.

Svakako, Spinoza ne govori o stvaranju sveta, kao što ne govori ni Aristotel. Pored toga, za Spinozu je, kao i za Aristotela,  apsolutna logička samouzročnost Boga data sama po sebi. Opet, kod Aristotela postoji suprotnost između Boga i prirode, dok Spinoza, sastavljanjem svih različitih atributa i modusa u jednom Bogu, tu razliku ukida. Iako je Bog sa bezbroj atributa u svojoj suštini  beskonačan i večan, i sve pojavno, što se rađa i umire, nastaje i nestaje u prirodi, takođe  pripada Bogu, ali samo kao konačna pojava, modus. Takođe, Aristotel je apsolutnost Boga odredio prvenstveno  kroz mišljenje o samom mišljenju, dok je za Spinozu i Božije mišljenje samo jedan od beskonačnih atributa Božijih, a mi po Deus sive Natura znamo samo još za prostiranje. Takođe, kao što Spinozina intelektualna intuicija razuma može biti – um, tako i Kantova čista volja čoveka, koja se zakonodavnim umom podvrgava jednoj opštoj volji, može biti Spinozin najviši stepen razuma – intelektualna intuicija.

Na primer Kantov kategorički imperativ, koji obrazlaže  univerzalno načelo praktičnog uma: Čini tako, da načelo kojom se rukovodiš u svom delovanju, može postati opštevažeći zakonodavni princip za sve – upravo je postavljanje pojedinačnog pod opšte; pojedinačne volje, afektivnosti, pod opštost i nužnost razuma. To jest, čista  volja zajedničkim dobrom, najvišim interesom za podređuje  sa opštim i nužnim načelima pristrasnu afektivnost, svojevolju, nepristrasnoj umnoj, opštoj volji; kao što Spinozina  intelektualna intuicija, pomoću beskonačnog Božijeg mišljenja, jasnih i adekvatnih ideja razuma, sve kroz  Deus sive Natura (po redu i vezi stvari, koje je isti kao red i veza ideja), saznaje opšta i nužna prirodno-moralna načela, kojima pokorava  sve nemoralne, neprirodne afekte tela.

Očigledno da ova plodna tema traži još razuđenije  razmatranje koje bi pokazalo suštinski razliku (a barem u nameri i sličnost) Spinozinog i Kantovog rasuđivanja. I da u tom razmatranju pre svega odgovori: kako je Spinoza svoja etička učenja sintetički izveo iz onih, po njemu, najdragocenijih i malobrojnih potpuno izvesnih metafizičkih saznanja do kojih se dolazi najvišom intelektualnom intuicijom (pre svega do najizvesnijeg postojanja (sa svih strana beskonačne supstancije), Boga. Ili, kako je Kant, naprotiv, upravo kritikom metafizike, i ontološkog dokaza Božijeg postojanja, odbacivanjem bilo kakve mogućnosti saznanja apsolutnog bića, postulirao, zasnovao metafiziku etičkih načela, apsolutnost, noumenalnost čovekovog moralno-praktičnog bića!

Sa druge strane je zanimljiva je velika sličnost Spinoze i Kanta u bezinteresnoj posvećenosti najvišim duhovnim principima i potpunom ispunjenju proklamovanih moralnih načela u konkretnom životu, što je, posle Grka, redak primer u svetovnoj filozofiji.

 

---

[1] Ovo je samo odeljak iz teme: Da li je postojanje predikat iz knjige: Tomislav Novaković, Čisto Ja i Atomika Kantove kritike čistog uma/Načela praktične logike, DESIRE, Beograd, 2010. Za više pogledati sajt: www. filozof.rs  

[2]„Oni koji sa razumom govore, treba da svoje uporište traže u onom što je opšte za sve, isto kao država u zakonu, i još mnogo čvršće“ (frag. 114), „  Budni imaju jedan jedini i opšti svet“ (89).

[3] Heraklit, frag. 102.