Bog, ideje i kategorije

Autor: Tomislav Novaković

 

Formalna i sadržinska logika[1]

 

Svaka stvar, biće, pojam je neki kvalitet, kvantitet, relacija ili modalitet.

Ipak, samo sa formalnologičkim kategorijama kvantiteta, kvantiteta, relacije i modaliteta, stvari se ne mogu razlikovati.

Po  Kantu, moraju prvo postojati neposredne predstave, nekakav čulni sadržaj da bi se u okviru tih kategorija stvari razlikovale po pojmovima, sudovima.

Pojam se po formi  zasniva na sudu,  a a po sadržaju na opažajima, čulnim predstavama.

Neprotivurečan i identičan pojam počiva na neprotivurečnoj vezi, jedinstvu predstava, neprotivurečan i identičan sud na neprotivurečnoj vezi, jedinstvu dva ili više pojmova, a neprotivurečni zaključak na neprotivurečnoj vezi, jedinstvu dva, ili više (svih) sudova.

Sa druge strane zaključak se po sadržaju zasniva na sudu,  sud na pojmu, a pojam na na opažajima. Kriterijum formalnologičkog je utemeljen u opštim i nužnim zaključcima uma, a predmetno-sadržajni u neposrednim opžajima  čula.

Sud je, opet, negde na sredini. Po sadržaju se  njegovi pojmovi temelje na pojedinačnim predstavama, a po završnoj formi na zaključku.

Ipak, nasuprot Kantu,  kriterijum prazne logičke forme razuma, uma naspram slepog sadržaja čula za stare filozofe nikako nije dovoljan za konkretan kvalitet.

Mora postojati neki supstancijalni kvalitet,  relacija, kvantitet ili modalitet da bi se u okviru čulnih predstava ili pojmova, sudova, zaključaka... stvari uopšte razlikovale po opažajima čula, pojmovima razuma ili idejama uma.

Negde je taj supstancijalni kvalitet voda, negde vazduh, negde beskonačno, ili  elementi i ljubav i mržnja, negde vatra i logos, ili jedno–biće i svet prividnog bića, negde je taj prvosteni kvalitet upravo sam kvantitet (brojevi i njihove harmonije), ili raznovrsni atomi u haotičnom kretanju i prazan prostor,  negde Nus i  homeomerije...

Po Platonu, Aristotelu, izričito,  samo se po apsolutnom kvalitetu, kvantitetu, ili relaciji, modalitetu stvari, bića stvarno razlikuju. Za Platona sva saznatljivost saznanja, istinitost istine i bivstvenost bivstvovanja bilo koje stvari  pa i samih večnih ideja može se  utemeljiti samo  u nadsaznajnoj, nadsuštastvenoj, nadbivstvenoj ideji dobra.

Za Aristotela, svakako, za bilo kakav formalnologički smisao pojma, suda, zaključka, ili  logičkih kategorija mora postojati supstancijalni (apsolutni) pojam, sud, zaključak uma i metafizički (apsolutni) smisao kategorija.

To znači da se ni sama njegova logika, i svi njeni zakoni, kategorije (pa ni kasnije Kantove kategorije izvedene iz najopštijih vrsta sudova), ne mogu utemeljiti bez starije metafizike i metafizičkih kategorija.

Da su logički zakoni: identiteta, neprotivurečnosti ili isključenja trećeg, uopšte sve kategorije, najopštiji pojmovi, sudovi, zaključci  Aristotelovog  Organona,   utemeljeni tek iz njegove Metafizike.

Identitet i neprotivuterečnost čisto logičkog (formalnologičkog) tek se utemeljuje iz identiteta i neprotivurečnosti predmetno–ontološkog. Neprotivurečnost logičke forme (pojma, suda, zaključka) je neprotivurečnost Božijeg mišljenja o samom mišljenju, neprotivurečnost supstancijalnog metafizičkog sadržaja.

Predmetno-sadržajni kriterijum istinitih sudova saznanja zasnovan na neprotivurečnim i identičnim predstavama čulnosti, kao ni onaj na formalnologički na neprotivurečnim praznim pojmovima, sudovima, zaključcima razuma, uma nikako nije dovoljan.Formalnologička neprotivurečnost čistog pojma, suda, zaključka traži  daleku stariju  neprotivurečnost suštinskog, celovitog (metafizičkog) sadržaja.

Zapravo, pojam neke stvari, bića se po svom sadržaju zasniva na neprotivurečnoj i identičnoj vezi glavnih svojstava, suštinskih određenja te stvari, bića. Svaki se pojam zasniva na neprotivurečnosti i identičnom jedinstvu predstava, sud na neprotivurečnom jedinstvu pojmova, a zaključak na neprotivurečnom jedinstvu sudova. Ipak, pojam se uvek određuje, objašnjava  nekim sudom, koji daje vezu jednog užeg, manje poznatog pojma sa nekim širim, već poznatim, pojmom, podvodi pod neprotivurečno i identično jedinstvo predstava nekog već poznatog pojma.

U svakom slučaju, kao što predmetno-sadržajni kriterijum saznanja traži predstave čula, tako formalnologički kriterijum saznanja neprotivurečnih pojmova, sudova razuma ili nužnih zaključaka uma traži praosnovni  identitet jedne Ja=Ja iste vlastitosti; uvek neko starije (supstancijalno) je-da-n za  svako je i da, tako što bitna ili manje bitna svojsta neke stvari ili pojma podvodi kao predikat pod subjekt.[2]

 

Kategorije se ne mogu utemeljiti formalnologički

 

Po Platonu, pre bilo kojeg, kakvog kvaliteta  postoji savršen, večni kvalitet ideje.  Čak i za bilo koji kvantitet,  neke apsolutne aritmetičke ili geometrijske najosnovnije razlike, kvaliteti.[3] Tek je apsolutnošću kvalitativne razlike uključen kako treba i sam kvantitet, kvantitativna razlika[4]. To jest, da bi se uopšte mogle razlikovati količine, veličine, kvantiteti, moraju postojati apsolutne kvantitativne razlike po količini, veličini, kvantitetu.

Po Aristotelu, takođe,  mora postojati supstancijalni kvalitet,  relacija i modalitet, da bi postojao bilo kakav kvalitet, relacija ili modalitet. Da bi bilo koji oblik mogao da postoji, mora prvo (kroz najviši um) da postoji apsolutan oblik svih oblika. Bilo koji modalitet, način postojanja tek je utemeljen iz supstancijalnog, logičko-ontološkog nužnog postojanja. Kvalitet bilo koje prirodne stvari, bića,  iz savršenog kvaliteta Božijeg  duhovnog  bića. Takođe, bilo koja relacija uzroka i posledice, odnos uslovljenog i neuslovljenog, onog što deluje i onog što trpi (proizvodi ili prima uzročnost), nije moguća bez apsolutne relacije, supstancijalne uzročnosti, nepokretnog pokretača Božijeg samog po sebi večnog življenja, duhovnog bića.

Takođe, za Aristotela (i kasnije Hegela) bilo kakva relacija za jedinstvo različitih predstava u nekom pojmu, različitih pojmova u nekom sudu, više sudova u istinitom, zaključku po ispravnom mišljenju, uopšte suštinsku vezu više stvari, pojava, mora postojati supstancijalna relacija apsolutnog pojma, suda, zaključka, istine Božijeg mišljenju o samom mišljenju.  Za bilo koju, kakvu svrhu, pokretanje od mogućnosti ka stvarnosti u prirodnom, životu biću, suštinska, supstancijalna uzročnost, Božijim mišljenjem o samom mišljenju, svrha njegovog duhovnog života po sebi, večnog bića  (Aristotelova tetrada uzroka).

I Spinoza kaže da se Božija causa sui  večna priroda ne može ni zamisliti kao nepostojeća. Zato su svi bilo koji, kakvi beskonačni atributi mogu biti utemeljeni samo u jednoj sa svih strana beskonačnoj supstanciji, a svi konačni modusi u beskonačnim atributima.

 

 

 

 

---

[1] Više o ovoj temi može se pogledati u knjizi. Tomislav Novaković , Čisto Ja i Atomika Kantove Kritike čistog uma/Načela praktične logike, DESIRE, Beograd, 2010,  str. 751-855.

[2] U svakom slučaju, za opštelogički kvalitet,  mora se pretpostaviti konkretni kvalitet, za bilo kakav kvantitet, neka konkretna mera, za opštelogičku relaciju, modalitet, nužno neke reacije između opštijih pojmova, sudova, zaključaka ili konkretnih stvari, pojava...

[3] Na početku Timaja, sam Platon (doduše kroz usta Pitagorejca Timaja), navodi da je duša sveta smešana od prirode istog, različitog i bića, čime daje jednu aritmetičko-geometrijsku viziju sveta. Duša je stvorena po aritmetičkom a telo(a) po geometrijskim principima. Bog stvara dušu sveta iz prirode Istog i prirode Različitog i Bića.

Očigledno da se i kod Platona ti praosnovni pojmovi, „kategorije“ Istog i Različitog postuliraju od početka pre svih  ostalih pojmova, kategorija kao logički i ontološki prauzroci uz osnovu Bića. Platon ne pominje apsolutne kvantitativne razlike tačke i prostora ili jedinice i neizbrojivog, već  matematička bića u delu uma postavlja između ideje dobra i prihvatiteljke materije. Osnovne trouglovi su elementi spoljašnje harmoničnosti pravilnih tela a osnovni aritmetički redovi, kroz pravilne brojne odnose, unutrašnje harmoničnosti duše.

[4] U prirodnoj nauci važi mnogo pre pitagorejsko načelo: prvo razlike  osnovnih energija elektromagnetizma, slabih i jakih nuklearnih sila i gravitacije, zatim razlike u samim atomima i  između samih atoma, pa onda prostijih ili složenijih molekula, supstanci kroz najstarije kvantiteti ili relacije  daju sve moguće dalje kvalitete ili modalitete...