Ako supstancija samu sebe shvata, mišljenje mora biti supstancijalno
Autor: Tomislav Novaković
Ako je uz prvostepeno određenje supstancija da po sebe jeste dodato i da samu sebe shvata i „Božija moć mišljenja... jednaka njegovoj stvarnoj moći delanja“ mišljenje ne može biti beskonačno samo sa jedne strane, nego (kao kod Hegela) sa svih strana, a atributi samo modusi beskonačne supstancije Božijeg razuma–mišljenja! Hegel, čak i samopostojanje Boga, što po sebi jeste izvodi iz Božijeg po sebi i za sebe apsolutnog samosaznanja, samomišljenja.
„Božija moć mišljenja je jednaka njegovoj stvarnoj moći delanja.“[1]
Ako je „red i veza ideja isti kao i red i veza stvari“ i jednoj sa svih strana beskonačnoj supstanciji ne može ništa odreći, očigledno da se beskonačni atributi kao i konačni modusi mogu pojmiti, shvatati samo iz beskonačnog Božijeg razuma, mišljenja.
Međutim, ako atribute, kao suštine na supstanciji, uočava Božiji razum, atribut mišljenja tada ima suštinsku prednost u odnosu na sve druge atribute. To jest, ako je „Božija moć mišljenja jednaka njegovoj stvarnoj moći delanja,“ onda Božiji razum ne može, kao naš ljudski, modusni razum samo da uviđati suštine sa svih strana beskonačne supstancije, nego biti jedno sa samom supstancijom, određivati same te suštine.
Ne samo da sada takvo mišljenje ne može biti više samo atributivno, i njime Bog samo sebe shvatati, nego proizvoditi samu stvar, biti causa sui, jedno sa samim Bogom. Tako mišljenjem mora biti natura naturans (stvarajuća priroda) razum u samoj stvari, delu, jedno sa samim delovanjem, delom, da neprekidno daje, „proizvodi“ sve beskonačne atribute, ili konačne moduse. U svakom slučaju, pre će se supstancijalni razum, Božije po sebi i za sebe delatno mišljenje davati, utemeljivati sve atribute, moduse, biti causa sui za svako moguće, stvarno, nužno postojanje, nego što će neko po sebi (još uvek nejasno, neodređeno) supstancijalno postojanje biti causa sui za supstancijalni razum, Božije delatno mišljenje!
Jedino je sa takvim beskonačnim razumom–svedelatnim mišljenjem, Božija supstancijalna egzistencija izjednačena sa svim svojim večnim suštinama, beskonačnim atributima.
Opet, ako umesto našeg ljudskog razuma, Božiji beskonačni razum ne samo opaža, saznaje večne suštine supstancije, nego beskonačno mišljenjem daje, proizvodi večne suštine, ostali atribute gube prema mišljenju (kao u Hegelovoj logičkoj „monadi svih monada“, apsolutnom pojmu o samom pojmu), svoju nesvodivost i postaju samo modusi supstancijalnog po sebi i za sebe Božijeg razuma, mišljenja. Tim supstancijalnim aktivitetom stvarajućeg Božijeg razuma atributi su sada nešto drugostepeno, stvoreno konačno, a ne prvostepene, nesvodive razlike, večne suštine sa svih strana beskonačne supstancije.
Zapravo, čim Spinoza tvrdi da supstancija po sebi jeste, i samu sebe shvata, očigledno da je to izjednačenje beskonačne supstancije sa beskonačnim razumom zadato već iz njene definicije! Ako supstancija nije samo samopostojeća, samodelatna, nego i samosaznajuća, samoshvatajuća, to zahteva da mišljenje bude supstancijalno, a svi atributi samo modusi beskonačne supstancije Božijeg razuma–supstancijalnog mišljenja. Da se, na kraju, kao kod Aristotela, Hegela, i samo Božije samopostojanje, samodelavanje svede na supstancijalni razum, Božije samosaznanje, samomišljenje.
To jest, ako supstancijalnost pored samopostojanja da po sebi jeste, podrazumeva u svom određenju, sadržaju pojma da samu sebe shvata, tada Božije mišljenje nije više samo atributivno, zadato kao beskonačno samo sa jedne večne strane, suštine supstancije, nego je (slično kao kod Hegela) beskonačno sa svih strana, samostvarajuće, samodelatno i očigledno supstancijalno! Zato Hegel kasnije i samopostojanje Boga, ono supstancijalno po sebi jeste, izvodi iz apsolutnog samosaznanja, Božijeg uma, supstancijalnog po sebi i za sebe samoshvatanja, samomišljenja.
U svakom slučaju, ako je „Božija moć mišljenja jednaka njegovoj stvarnoj moći delanja“ ne samo da mišljenje ne može biti samo jedan od beskonačnih atributa beskonačne supstancije, nego sama supstancijalnost, nego takvo supstancijalno mišljenje ne može nikako biti samo neko samosaznanje, samoshvatanje, nego mora natura naturans – proizvodeće, stvarajuće!
U svakom slučaju, Spinoza ne može iz Božijeg razuma postavljati atribute samo kao neke prazne beskonačne forme (kao Kant kategorije), odvajati večne forme beskonačne supstancije od njene večne sadržine, ili njenih pojavnih stanja, modusa. Božiji razum ne može nikako biti jedna beskonačna sveforma u kojoj se ogleda sav suštinski sadržaj, svi beskonačni atributi i sva konačna stanja svakog atributa: da to beskonačno mišljenje samo opaža sve večne suštine supstancije i sva njihova stanja. Takav Božiji beskonačni razum–mišljenje ne bi bio jedno sa samim beskonačnim delovanjem, nego bi bio samo neko beskonačno samoogledalo svih beskonačnih atributa, modusa.
Međutim, Spinoza upravo tvrdi „da je Božija moć mišljenja jednaka njegovoj stvarnoj moći delanja,“ ono mora biti beskonačno sa svih strana, izjednačeno sa svim večnim suštinama, svim mogućim postojanjem, bićem, kao svedelatni beskonačni razum večno proizvoditi, davati same stvari, bića.
Doduše, to još uvek nije neki nadmisleni Božiji apsolutno creacio ex nihilo beskonačni razum–mišljenje, ali mora biti razum, mišljenje u samoj stvari, delu, jedno sa samomstvari, svedimenzionalnom delovanjem, delom.
[1] Baruh D. Espinoza, Etika, Geca Kon, Beograd, 1934, str. 120. Izvedeni stav iz VII postavke II knjige.
O Novaković Tomislavu
Tomislav Novaković je diplomirao filozofiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Živi i stvara u Čačku kao samostalni filozof.
Filozofija dana
Prirodna nauka koristi logiku kada opštim i nužnim zakonima objašnjava red, poredak sveta, a bilo kakav kosmički um, logos, za celovito jedinstvo materije–energije, po definiciji „objektivne“ nauke, isključuje već na početku!
Bez obzira što ne prihvata nikakav prauzrok izvan same prirode, da bi nauka uopšte bila nauka, ona neki neki jedinstveni logos mikro-makro sveta mora predočiti.
Ne radi se samo o tome da se našem objašnjavanju sveta ima pravo prigovoriti da je "antropocentrično", nego da li se bez neke (bilo kakve) jedinstvene logike za svu materiju–energiju–prostor–vreme–brzinu, sve oblike makro, mikro sveta, uopšte nešto suštinski objašnjava!
Ako čovek (bilo koji živi stvor) ima (neku) „glavu“, zašto je ne bi imala i sva mikro-makrokosmička priroda u svakom svom delu, kao stvarajuće znanje po kome svaka stvar ili biće jeste to što jeste.
Tomislav Novaković